Przełom lat 50. i 60. XIX w. przyniósł zapowiedź liberalizacji polityki Rosji wobec ziem polskich. Osłabienie zaborcy dało impuls ruchowi konspiracyjnemu, który wkrótce rozpoczął przygotowania do powstania. Ożywienie nastrojów patriotycznych przejawiało się otwartym manifestowaniem przywiązania do wartości narodowych. W odpowiedzi na radykalizację nastrojów społecznych część ówczesnych, polskich elit politycznych opowiedziała się za współpracą z Rosją, popierając zaostrzenie polityki i ponowne wprowadzenie stanu wojennego i zakazu organizowania wszelkich demonstracji. Dzięki poborowi do wojska rosyjskiego, przeprowadzonego w nocy z 14 na 15 stycznia 1863 r., zamierzano ostateczne rozbić niepodległościową konspirację, ponieważ większość zaprzysiężonych jej członków trafić miała armii. Paradoksalnie, branka przyspieszyła wybuch powstania, które przeszło do historii jako styczniowe.

Temat: Na bój, Polacy, na święty bój! Powstanie styczniowe 1863 roku

Klasa

• VI SP

Czas trwania:

• 1 godzina lekcyjna

Cele główne lekcji:

• Poznanie podstawowych przyczyn i skutków powstania styczniowego.

Cele operacyjne
Uczeń pamięta:

• daty i wydarzenia: 1863 – wybuch powstania styczniowego, 1864 – upadek powstania styczniowego
• pojęcia: manifestacja, branka, wojna partyzancka, państwo podziemne, katorga, rusyfikacja, represje

Uczeń wie:

• jakie były główne przyczyny wybuchu powstania styczniowego
• jakie były główne skutki upadku powstania styczniowego
• czym różniły się powstania listopadowe i styczniowe pod względem charakteru walk powstańczych

Uczeń rozumie:

• główne przyczyny i skutki powstania styczniowego
• na czym polegały represje rosyjskie wobec uczestników powstania
• na czym polegała polityka rusyfikacji
• wyjaśnić różnicę pomiędzy powstaniami: listopadowym i styczniowym, pod względem charakteru walk powstańczych

Uczeń potrafi:

• zlokalizować powstanie styczniowe na linii czasu
• przedstawić podstawowe przyczyny wybuchu powstania styczniowego
• przedstawić główne skutki upadku powstania styczniowego
• wskazać na mapie zasięg powstania styczniowego

Metody:

• praca z tekstem z podręcznika, praca z mapą ścienną, praca a mapką w podręczniku, praca z infografiką, elementy dyskusji, pogadanka, sesja plakatowa

Formy:

• praca indywidualna, praca w grupach

Pomoce dydaktyczne:

• Podręcznik do historii: G. Wojciechowski, Wczoraj i dziś. Podręcznik do historii i społeczeństwa dla klasy szóstej szkoły podstawowej, wyd. Nowa Era, Warszawa 2014; Mapa ścienna: Dawne ziemie Rzeczypospolitej, karton, pisaki

Wprowadzenie:

• Poproś uczniów o przypomnienie podstawowych przyczyn i skutków powstania listopadowego. Następnie przedstaw położenie mieszkańców ziem zaboru rosyjskiego w połowie XIX w.
• Niech uczniowie zastanowią się na ile zmieniła się sytuacja ziem polskich i Polaków, ciągu trzydziestu lat po upadku powstania listopadowego.

Rozwinięcie:

Ćwiczenie 1 (praca indywidualna)

• Skieruj uczniów do komentarza podręcznika opisującego wzrost nastrojów niepodległościowych na początku 2 p. XIX w. oraz postawę władz rosyjskich wobec radykalizacji postaw społecznych.
• Czym przejawiały się ożywienie nastrojów niepodległościowych mieszkańców Królestwa Polskiego?
• W jaki sposób władze rosyjskie reagowały na wystąpienia Polaków?
• W jakim celu Rosjanie przeprowadzili brankę (pobór do wojska rosyjskiego)?
• Prezentacja efektów pracy

Ćwiczenie 2 (praca grupowa)

• Podziel klasę na
• Grupa 1: WYBUCH POWSTANIA. W jaki sposób Rząd Narodowy zamierzał zachęcić chłopów do udziału w powstaniu?
• Grupa 2: WOJNA PARTYZANCKA. Jaki charakter miały walki powstańcze?
• Grupa 3: ZASIĘG TERYTORIALNY WALK. Jaki był zasięg terytorialny walk powstańczych?
• Grupa 4: TAJNE PAŃSTWO. Jak funkcjonowało tajne państwo powstańcze?
• Prezentacja efektów pracy.
• Podsumowanie. Dyskusja: Powstanie listopadowe i styczniowe – podobieństwa i różnice.

Manifest Tymczasowego Rządu Narodowego z 22 stycznia 1863 r.

Komitet Centralny jako Tymczasowy Rząd Narodowy. Nikczemny rząd najezdniczy, rozwścieklony oporem męczonej przezeń ofiary, postanowił zadać jej cios stanowczy: porwać kilkadziesiąt tysięcy najdzielniejszych, najgorliwszych jej obrońców, oblec w nienawistny mundur moskiewski i pognać tysiące mil na wieczną nędzę i zatracenie. Polska nie chce, nie może poddać się bezspornie temu sromotnemu gwałtowi, pod karą hańby przed potomnością powinna stawić energiczny opór. Zastępy młodzieży walecznej, młodzieży poświęconej, ożywione gorącą miłością Ojczyzny, niezachwianą wiarą w sprawiedliwość i w pomoc Boga, poprzysięgły zrzucić przeklęte jarzmo lub zginać. Za nią wiec, Narodzie Polski, za nią! Po strasznej hańbie niewoli, po niepojętych męczarniach ucisku Centralny Narodowy Komitet, obecnie jedyny legalny Rząd Twój Narodowy, wzywa Cię na pole walki już ostatniej, na pole chwały i zwycięstwa, które Ci da i przez imię Boga na niebie dać przysięga, bo wie, ze Ty, który wczoraj byłeś pokutnikiem i mścicielem, jutro musisz być i będziesz bohaterem i olbrzymem!
Tak, Ty wolność Twoją, niepodległość Twoją zdobędziesz wielkością takiego męstwa, świętością takich ofiar, jakich lud żaden nie napisał jeszcze na dziejowych kartach swoich. Powstającej Ojczyźnie Twojej dasz bez żalu słabości i wahania, wszystką krew, życie i mienie, jakich od Ciebie zapotrzebuje. W zamian Komitet Centralny Narodowy przyrzeka Ci, ze siły dzielności Twoje nie marnuje, poświęcenia nie będą stracone, bo ster, który ujmuje, silną dzierżyć będzie ręką. Złamie wszystkie przeszkody, roztrącić wszelkie zapory, a każdą nieprzychylność dla świętej sprawy, nawet brak gorliwości, ściągać i karać będzie przed surowym, choć sprawiedliwym trybunałem Ojczyzny. W pierwszym zaraz dniu jawnego wystąpienia, w pierwszej chwili rozpoczęcia świętej walki, Komitet Centralny Narodowy ogłasza wszystkich synów Polski, bez różnicy wiary i rodu, pochodzenia i stanu, wolnymi i równymi obywatelami kraju. Ziemia, którą Lud rolniczy posiadał dotąd na prawach czynszu lub pańszczyzny, staje się od tej chwili bezwarunkową jego własnością, dziedzictwem wieczystym. Właściciele poszkodowani wynagrodzeni będą z ogólnych funduszów Państwa. Wszyscy zaś komornicy i wyrobnicy, wstępujący w szeregi obrońców kraju, lub w razie zaszczytnej śmierci na polu chwały, rodziny ich, otrzymują z dóbr narodowych dział bronionej od wrogów ziemi. Do broni więc, Narodzie Polski, Litwy i Rusi, do bronią, bo godzina wspólnego wyzwolenia już wybiła, stary miecz nasz wydobyty, święty sztandar Orla, Pogoni i Archanioła rozwinięty.
A teraz odzywamy się do Ciebie, Narodzie Moskiewski: tradycyjnym hasłem naszym jest wolność i braterstwo Ludów, dlatego tez przebaczamy Ci nawet mord naszej Ojczyzny, nawet krew Pragi i Oszmiany gwałty ulic Warszawy i tortury lochów Cytadeli. Przebaczamy Ci, bo i Ty jesteś nędzny i mordowany, smutny i umęczony, trupy dzieci Twoich kołyszą się na szubienicach carskich, prorocy Twoi marzną na śniegach Sybiru. Ale jeżeli w tej stanowczej godzinie nie uczujesz w sobie zgryzoty za przeszłość, świętych pragnień dla przyszłości, jeżeli w zapasach z nami dasz poparcie tyranowi, który zabija nas, a depcze po Tobie! biada Ci, bo w obliczu Boga i świata całego przeklniemy Cię na hańbę wiecznego poddaństwa i mękę wiecznej niewoli, i wyzwiemy na straszny bój zagłady, bój ostatni europejskiej cywilizacji z dzikim barbarzyństwem Azji.

Ćwiczenie 3 (praca indywidualna)

• Upadek powstanie styczniowego spowodował kolejną falę represji wobec żywiołu polskiego. Ponownie skieruj uczniów do tekstu podręcznika w celu odszukania informacji dotyczących skali represji. Zadanie polega na sporządzeniu notatki w formie tabeli, zawierającej informację dotyczące represji wobec Niech uczniowie na podstawie tekstu z podręcznika Na podstawie tekstu z podręcznika należy sporządzić notatkę dotyczącą represji wobec: uczestników powstania oraz ziem Królestwa Polskiego i instytucji Kościoła katolickiego.

Podsumowanie

• Dokonaj podsumowania zajęć. Niech uczniowie dokonają próby oceny powstania, biorąc pod uwagę ówczesne realia oraz wartości jakie przyświecały insurgentom.

Zadnie domowe

• Powstanie styczniowe było największym spośród wszystkich powstań XIX wieku. W warunkach okupacji rosyjskiej stworzono tajne państwo. Funkcjonował rząd narodowy, administracja, poczta, trybunały, siła zbrojna. Na sztandarach powstańczych oraz na pieczęciach Rządu Narodowego widniały hasła: RÓWNOŚĆ, WOLNOŚĆ, NIEPODLEGŁOŚĆ.

 
1. Co oznaczały te hasła? Do jakich wartości się odwoływały?

Herb powstańczy wygląda inaczej niż współczesne godło Polaki. Widnieje na nim orzeł, ale jest on jedną z części trójdzielnej kompozycji.

2. Co przedstawi herb powstania styczniowego?

Marek Misztal