Śląsk Opolski to region zróżnicowany etnicznie i kulturowo. Przejęcie tych ziem przez Polskę w 1945 roku interpretowane przez całe dziesięciolecia, jako przykład sprawiedliwości dziejowej, dla ludności śląskiej stało się początkiem wielu niegodziwości. W wielu śląskich gminach żyją o miedzę: Ślązacy, tzw. repatrianci i przesiedleńcy. W takich środowiskach dyskusja o pamięci narodowej jest czymś więcej niż tylko próbą skwitowania „najlepszych momentów w dziejach”. Chęć odniesienia się do gehenny młodych powstańców warszawskich przetrzymywanych w obozie jenieckim w Łambinowicach, dla uczniów z Kuźnicy Ligockiej, Przechodu, Rzymkowic i Korfantowa, z naturalnych pobudek stanie się przyczynkiem do dyskusji o tragedii obozu pracy dla ludności niemieckiej w latach 1945-1946. Coś, co w innych rejonach Polski jest oczywistością, tutaj może być co najmniej dwuznaczne. Problemem jest także uporanie się z interpretacją znaczenia dla pamięci narodowej tzw. pomników wojennych, rozsianych w dziesiątkach wsi opolskich. Dla wielu uczniów są one miejscem kultu ich bliskich, dla niektórych zaś polskich mieszkańców Opolszczyzny – gloryfikowaniem zbrodniczej armii. Wydaje się, że jednym z głównych zadań edukacji historycznej na terenach mieszanych etnicznie, jest zadawanie pytań o rolę takich właśnie miejsc – miejsc upamiętnień, w kształtowaniu świadomości zbiorowej. Dla dobra przyszłości i w imię szacunku dla dokonań minionych pokoleń.

Temat: Miejsca upamiętnień i ich rola w kształtowaniu świadomości narodowej na terenach mieszanych etnicznie

Etap edukacyjny: IV

Cele główne lekcji:

• Wyjaśnienie roli wydarzeń historycznych i miejsc upamiętnień w kształtowaniu świadomości narodowej współczesnych Polaków.
• Uzmysłowienie złożoności sytuacji etnicznej na Śląsku Opolskim i jej wpływu na różne postrzeganie symboliki tzw. miejsc pamięci.
• Podkreślenie roli miejsc upamiętnień dla budowania poczucia wspólnoty.

Cele operacyjne:

Uczeń pamięta:

• pojęcia: naród (P), świadomość narodowa (P), bohater narodowy (P), miejsca pamięci narodowej (P), symbole narodowe (P), patriotyzm (P), nacjonalizm (P), dyskryminacja (P), obóz pracy (P), czynniki narodowotwórcze (PP), weryfikacja narodowościowa (PP), unifikacja (PP), pomniki wojenne (PP);
• daty i wydarzenia: 1870-1871 wojna prusko-francuska (PP), 1914-1918 pierwsza wojna światowa (P), 1939-1945 druga wojna światowa (P), 1945 konferencja jałtańska (P), 1945 konferencja poczdamska (P);
• główne czynniki mające wpływ na powstanie i istnienie narodu (P);
• podstawowe czynniki decydujące o przejęciu Śląska Opolskiego przez Polskę po zakończeniu drugiej wojny światowej (PP);
• fakty i wydarzenia z przeszłości, które mają wpływ na budowanie świadomości narodowej współczesnych Polaków (P).

Uczeń rozumie:

• znaczenie poznanych pojęć (P);
• przyczyny złożonej sytuacji etnicznej na Śląsku Opolskim (P);
• na czym polega wpływ procesu dziejowego, w tym miejsc pamięci narodowej, na kształtowanie się świadomości narodowej (P);
• konieczność zachowania pamięci o minionych wydarzeniach i postaciach ważnych dla historii narodu i państwa (PP);
• zasady prowadzenia dyskusji (P);
• zasady pracy w grupie (P).

Uczeń potrafi:

• prawidłowo operować poznanymi pojęciami i wyjaśnić ich znaczenie (P, PP);
• uzasadnić wpływ wydarzeń z przeszłości na stan świadomości narodowej (P);
• wskazać przykładowe miejsca upamiętnień ważne dla historii Polski i najbliższego regionu (P);
• uzasadnić wpływ historii na kształtowanie świadomości narodowej (P);
• wyjaśnić dlaczego należy kultywować wiedzę o miejscach upamiętnień (PP);
• bronić własnego zdania (PP);
• wypowiadać się publicznie (PP);
• w sposób twórczy rozwiązywać problemy (PP);
• wykorzystywać informacje z różnych źródeł (PP);
• integrować wiedzę z różnych przedmiotów (PP);
• planować i organizować pracę w grupie (PP).

Czas trwania:

• dwie godziny lekcyjne.

Formy pracy:

• indywidualna, praca w małych grupach.

Metody i techniki:

• pogadanka, praca z tekstem, burza mózgów, dyskusja, analiza przypadku, prezentacja, sesja plakatowa.

Pomoce dydaktyczne:

• kartki papieru (format A4), kartony, mazaki, ilustracje przedstawiające miejsca upamiętnień, mapa polityczna Europy 1918-1939, współczesna mapa polityczna Europy, materiały pomocnicze nr 1-3, prezentacje multimedialne dotyczące miejsc upamiętnień oraz obozu łambinowickiego.

PROPOZYCJA REALIZACJI TEMATU

Wprowadzenie

• Przybliż zebranym cele lekcji. Przypomnij, wspólnie z uczniami, poznane podczas zajęć wiedzy o społeczeństwie pojęcia: narodu oraz świadomości narodowej. Wymień czynniki mające wpływ na powstanie i istnienie narodu (pomocnym może okazać się tekst pt.: „Jakim czynnikom naród zawdzięcza swoje trwanie?” ¢ materiał pomoc. nr 1). Wyjaśnienia wspomnianych wcześniej pojęć oraz czynników narodowotwórczych zapisz na kartonach i umieść w widocznym miejscu.
• Podsumowując ten etap pracy zaznacz wpływ postaci oraz ważnych wydarzeń historycznych oraz miejsc ich upamiętnień na kształtowanie się tożsamości narodowej, zwłaszcza w momentach przełomowych. Razem z uczniami sporządź listę miejsc i wydarzeń z przeszłości, które w znaczącym stopniu wywarły wpływ na stan świadomości Polaków. Zwróć uwagę na konieczność uwzględnienia także miejsc upamiętnień z najbliższej okolicy, powiatu czy województwa. Ważne jest abyś wspomógł pracę uczniów prezentacją multimedialną (ew. prezentacją zdjęć) zawierającą przegląd wybranych miejsc upamiętnień, tj.: pomników, tablic pamiątkowych, cmentarzy, terenów muzealnych. Pamiętaj aby sporządzona przez uczniów lista została umieszczona w widocznym miejscu.
• Następnie podziel klasę na grupy i każdej z nich przydziel jedno z wybranych wcześniej miejsc pamięci. Przypomnij zasady pracy w grupie.

Rozwinięcie

Część 1 – Ćwiczenie (przygotowanie plakatu)

• Uczniowie dostają zadanie dokonania charakterystyki wydarzenia związanego z miejscem pamięci w oparciu o pytania:
• Jaki był charakter tego wydarzenia?
• W jakim zakresie wydarzenie to wywarło wpływ na świadomość Polaków?
• Dlaczego w zbiorowej świadomości Polaków wydarzenie to wraz z miejscem upamiętnienia wzbudza pozytywne emocje?

Część 2 – Podsumowanie (sesja plakatowa)

• Pod kierunkiem nauczyciela uczniowie podsumowują wyniki pracy. Charakteryzują wydarzenie z przeszłości. Wyjaśniają rangę wydarzenia dla budowania poczucia wspólnoty narodowej.
• Podsumuj i oceń pracę w grupach. Plakaty sporządzone przez poszczególne grupy umieść w widocznym miejscu.

Część 3 – Dylemat: Czy możliwa jest negatywna autoidentyfikacja narodowa wobec wydarzeń z przeszłości?

• Poproś uczniów o zastanowienie się czy możliwa jest negatywna autoidentyfikacja narodowa wobec wydarzeń z przeszłości i ich miejsc upamiętnień? Daj uczniom czas do namysłu. Wyjaśnij, że nie zawsze przeszłość rodzi jednoznacznie pozytywne emocje. Dzieje się tak zwłaszcza na terenach mieszanych etnicznie. Dla przykładu na Śląsku Opolskim istnieje wiele pomników i miejsc, które upamiętniają ofiarę Ślązaków podczas wojny prusko-francuskiej oraz pierwszej i drugiej wojny światowej.
• Zainicjuj dyskusję na temat prawa mieszkańców Opolszczyzny do kultywowania pamięci o własnej przeszłości.
• Ta część zajęć powinna zakończyć się podkreśleniem prawa Ślązaków do własnej historii i miejsc pamięci, ale z poszanowaniem istniejącego prawa, tzn. bez możliwości gloryfikacji nazizmu oraz zbrodni ludobójstwa.

Część 4 – Powrót do trudnej historii

• Poproś uczniów o przypomnienie, jakie wydarzenia doprowadziły do przejęcia przez Polskę Śląska Opolskiego. Postaraj się o to, żeby uczniowie nie przygotowywali wcześniej swoich wypowiedzi, ale opierali się na posiadanej już wiedzy szkolnej i potocznej. Zachęć do dyskusji na temat przyczyn wysiedleń Niemców z tzw. ziem odzyskanych, weryfikacji narodowościowej ludności Śląska Opolskiego oraz transferu ludności polskiej na zachód z Kresów Wschodnich. Wyjaśnij rolę wielkich mocarstw w sprawie zmiany granic Polski. Pojawiające się w dyskusji daty, pojęcia, nazwy miejsc i wydarzeń (np. konferencji „wielkiej trójki”) zapisuj w widocznym miejscu.
• Podkreśl, że jednym z trudniejszych tematów dotyczących historii Opolszczyzny jest kwestia organizowania w okresie powojennym obozów pracy dla ludności rodzimej, m.in. w Łambinowicach. Obóz łambinowicki, to z jednej strony miejsce martyrologii polskich jeńców wojennych, w tym także powstańców warszawskich, z drugiej zaś – miejsce kaźni mieszkańców Śląska Opolskiego. Przyjmuje się , że w latach 1945-1946 zmarło lub zostało zabitych w nim 1137 osób z kilkudziesięciu opolskich wsi. Przedstaw w formie prezentacji multimedialnej lub prezentacji zdjęć zachowane zabudowania łambinowickiego obozu (można wykorzystać liczne publikacje lub zawartość strony www.).
• Dla zilustrowania ówczesnej sytuacji społeczno-politycznej w regionie, możesz wykorzystać materiały pomocnicze (¢nr 2-3).

Podsumowanie

• Powróć do głównego celu lekcji, tj. do wyjaśnienia roli miejsc pamięci narodowej dla budowania poczucia wspólnoty. Wyjaśnij, że miejsca pamięci narodowej nie służą jedynie gloryfikacji wielkości danej nacji. Istnienie takich miejsc, może stać się przyczynkiem do pogłębionej refleksji nad historią własnego narodu. Dzięki takim miejscom, możemy w sposób bardziej wyrazisty zaobserwować własne słabości, ale i dobitniej mówić o osiągnięciach. Takim miejscem – miejscem pamięci narodowej jest m.in. Muzeum Jeniectwa w Łambinowicach, gdzie obok siebie stoją dwa pomniki: Pomnik Martyrologii Jeńców Wojennych oraz krzyż – pomnik ku czci pomordowanych mieszkańców Śląska Opolskiego. Puentując, koniecznie zaprezentuj reprodukcję obydwu pomników. Zachęć uczniów do dyskusji.
• Podsumowując zajęcia poproś o ustosunkowanie się do myśli Wiesława Brudzińskiego, w kontekście podjętych podczas lekcji rozważań: „Pamięć, to bardzo dziwne sito: zatrzymuje wszystko dobre o nas, a wszystko złe o innych”.

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 1

Jakim czynnikom zawdzięcza naród swoje trwanie?

Naród to trwała wspólnota ludzi mających świadomość swojej odrębności od innych nacji, zamieszkujących kreślone terytorium, których łączy wspólna tradycja, kultura, język, religia, historia czy pochodzenie etniczne. Nie wszystkie te elementy muszą współistnieć. Na przykład Belgowie, chociaż uważają się za jeden naród, mówią dwoma językami: flamandzkim i walońskim. Amerykanie mają różne pochodzenie etniczne, wyznają wiele religii, ale łączy ich historia i styl życia. Chińczycy natomiast posługują się różnymi językami, ale łączy ich to samo pismo. Naród to także ogół obywateli zamieszkujących dane państwo. Większość istniejących narodów tworzy niezależne państwa. Współcześnie uznaje się, że jest to niezbywalne prawo każdego narodu (prawo do samostanowienia). Pomimo tego znane są przypadki odejścia od tego postulatu (np. w odniesieniu do Kurdów i Basków).

Świadomość narodowa jest to poczucie przynależności do narodu i utożsamianie swoich losów z losami narodu. Poczucie wspólnoty kształtuje się od dziecka, przez uczenie się języka narodowego, historii i literatury. W przypadku Polaków może to być odniesienie do ważnych, często tragicznych wydarzeń (m.in.: walki narodowo-wyzwoleńczej w okresie rozbiorów, a także martyrologii Polaków w okresie drugiej wojny światowej i dominacji sowieckiej) oraz wybitnych postaci historycznych i ich dzieł (np.: Mikołaja Kopernika, Tadeusza Kościuszki, Marii Curie-Skłodowskiej, Władysława Andersa, Lecha Wałęsy czy Ojca Świętego Jana Pawła II). Dla trwałości narodu istotne jest upowszechnienie się postawy patriotyzmu oraz solidarności z rodakami.

Opr.: M. Misztal z wykorzystaniem definicji narodu z: www.pl.wikipedia.org

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 2

Z protokołu zebrania organizacyjnego w sprawie rozwiązania problemu narodowościowego powiatu niemodlińskiego:

[…] Zebrani postanowili na podstawie danych przedstawicieli Starostwa Powiatowego, Zarządu m. Niemodlina, Komendy Powiatowej Milicji Obywatelskiej, […] Powiatowej Komendy UBP, Sekretariatu Powia­towego Komitetu PPR oraz Państwowego Urzędu Repatriacyj­nego, w obliczu niemożliwości rozwiązania innymi drogami problemu osiedlenia na terenie naszego powiatu — stworzenie obozu koncentracyjnego dla Niemców. Obrano były karny obóz jeńców wojennych w Łambino­wicach, mogący pomieścić bez trudności ok. 20 000 ludzi. […] Obóz będzie zdolny do przyjęcia pierwszych oddziałów więźniów najdalej 25 lipca 1945 r. W Niemodlinie stworzono pomocniczy dobrze wyposażony obóz (na 500 osób), który posłuży jako punkt przejściowy z obozu łambinowickiego.

Źródło: Archiwum Państwowe w Opolu, PUR Niemodlin, sygn. 1, k. 4-5, Protokół zebrania organizacyjnego w sprawie rozwiązania problemu narodowościowego powiatu niemodlińskiego z 14 VII 1945.

MATERIAŁ POMOCNICZY NR 3

Z instrukcji starosty niemodlińskiego w sprawie sposobu przeprowadzania wysiedleń ludności niemieckiej:

[…] Niemcom, którzy mają być wysiedleni, daje się 15 minut czasu na zabranie najpotrzebniejszych rzeczy ze sobą i odsyła do obozów odosobnienia.

Źródło: Archiwum Państwowe w Opolu, PUR Niemodlin, sygn. 1, k. 6, Instrukcja przeprowadzania wysiedleń Niemców w powiecie niemodlińskim z 23 VII 1945.

Marek Misztal