Scenariusze lekcji przeznaczone są do wykorzystania w klasach pierwszych IV etapu kształcenia. Dotyczą zagadnień faszyzacji ustrojów europejskich w okresie dwudziestolecia międzywojennego oraz powstania dyktatur: komunistycznej w ZSRR i faszystowskich we Włoszech i w Niemczech. Sytuacja ta w bezpośredni sposób zagrażała bezpieczeństwu Polski i w efekcie doprowadziła do wybuchu II wojny światowej. Cykl lekcji obejmuje 5 tematów:

• Totalitaryzmy europejskie dwudziestolecia międzywojennego. Komunizm radziecki
• Powstanie faszyzmu we Włoszech
• Jeden naród, jedna Rzesza, jeden wódz. Faszyzm niemiecki
• Agresywna polityka Niemiec po dojściu Hitlera do władzy
• Sytuacja międzynarodowa Polski przed wybuchem wojny

Zastosowaną konstrukcję wewnętrzna scenariuszy, na swój własny użytek określam „zadaniową”. Pozwala ona na skupienie się wokół priorytetowych celów lekcji, chociaż wymaga od nauczyciela samodyscypliny i umiejętności reagowania na zaistniałe sytuacje. Staram się by podczas zajęć występowały teksty źródłowe bądź popularnonaukowe. Stąd w każdym scenariuszu pojawiają się takie właśnie „pomoce”. Nie tworzyłem nadmiernie rozbudowanych form, kładąc nacisk na stosowanie mapy, podręcznika, materiałów ilustracyjnych różnego typu.

---

Temat: Totalitaryzmy europejskie dwudziestolecia międzywojennego. Komunizm radziecki

Czas trwania:

• 1 godzina lekcyjna

Cele główne lekcji:

• Poznanie mechanizmów funkcjonowania państwa komunistycznego.
• Zapoznanie się z głównymi etapami budowy państwa radzieckiego w okresie międzywojennym.
• Przedstawienie państwa radzieckiego, jako totalitarnego państwa ucisku.

Cele operacyjne

Uczeń pamięta:

• daty i wydarzenia: 1922 – powstanie ZSRR, 1924 – śmierć Lenina , 1932-33 – wielki głód, 1936-38 – wielki terror
• postacie: Józef Stalin, Włodzimierz Lenin, Lew Trocki, Feliks Dzierżyński, Nikołaj Jeżow, Ławrientij Beria
• pojęcia: totalitaryzm, komunizm, kult jednostki, kolektywizacja, dyktatura, kołchozy, sowchozy, gospodarka planowa, wojna domowa, GUŁag, komunizm wojenny, Nowa Ekonomiczna Polityka, wielki głód, wielki terror
• cechy ustroju komunistycznego

Uczeń rozumie:

• podstawowe pojęcia używane podczas zajęć
• podstawowe mechanizmy funkcjonowania państwa komunistycznego w sferze polityki, gospodarki i stosunków społecznych

Uczeń potrafi:

• omówić założenia polityki gospodarczej państwa radzieckiego
• omówić główne etapy budowania kultu jednostki w Związku Radzieckim
• potrafi wskazać na mapie w atlasie położenie Związku Radzieckiego
• określić rodzaje źródeł historycznych użytych na lekcji
• wykorzystywać informacje pochodzące z różnych źródeł
• wskazać w krótkiej wypowiedzi na podstawowe różnice pomiędzy założeniami gospodarki komunizmu wojennego i Nowej Ekonomicznej Polityki
• wyjaśnić podłoże represyjnej polityki Stalina wobec przeciwników politycznych i narodu radzieckiego

Metody:

• praca z tekstem z podręcznika, praca z tekstem źródłowym, praca z mapą ścienną, dyskusja, prezentacja, pogadanka

Formy:

• praca indywidualna, praca w grupach

Pomoce dydaktyczne:

• Mapa ścienna: Europa podczas I wojny światowej; Europa w latach 1918-1939, duże arkusze papieru, flamastry, Materiały pomocnicze: nr 1 – 3

Propozycja realizacji tematu:

Wprowadzenie:

• Wyjaśnij uczniom główne cele lekcji. Następnie poproś, aby któryś z uczniów przypomniał w jaki sposób bolszewicy przejęli władzę w Rosji. Zwróć uwagę na skutki wewnętrzne tego wydarzenia (wojna domowa, anarchizacja życia społeczno-politycznego i gospodarczego) oraz zewnętrzne (wyjście Rosji z wojny). Na podstawie foliogramów (mat. pomoc. nr 1 i 2. Definicja pojęcia: totalitaryzm i komunizm) przedstaw główne cechy totalizmów, którymi są również państwa komunistyczne.

Rozwinięcie:

Po to by lepiej poznać naturę państwa komunistycznego wyodrębnij w całości zagadnień związanych z tematyka lekcji bloki tematyczne:

• Gospodarka radziecka w dobie wojny domowej.
• Narodziny imperializmu radzieckiego.
• Kult jednostki Stalina.
• Przeobrażenia ekonomiczne w dobie gospodarki planowej.
• Represyjność systemu radzieckiego.

Podziel klasę na 5 grup. Każdej z nich przydziel jedno z haseł i poleć przygotowanie prezentacji na zadany temat. Podstawowym źródłem informacji dla uczniów powinien być tekst z podręcznika, możesz jednak każdej z grup „eksperckich” dostarczyć jedno opracowanie popularnonaukowe, ewentualnie encyklopedię.

Ćwiczenie 1. (praca w grupach):

• W oparciu o dostępne materiały uczniowie przygotowują prezentację.
• Na osobnych arkuszach papieru eksponują pojęcia, postacie historyczne.
• prezentacja wyników pracy;
• podsumowanie i dyskusja następują po zaprezentowaniu wszystkich grup.
• utrwalenie.

Zakończenie:

• Podsumuj zajęcia. Zwróć uwagę na warstwę pojęciową poznaną podczas zajęć. Uświadom uczniom, że także Polska w okresie powojennym stała się państwem totalitarnym. W Polsce więc, tak jak w innych państwach obozu komunistycznego ukształtował się kult jednostki.
• Na zakończenie lekcji przeczytaj uczniom tekst, który czytano być może ich rodzicom (mat. pomoc. nr 3. Tekst źródłowy. Pogadanka dla młodzieży starszej o Józefie Stalinie). Zainicjuj krótką dyskusję.

---

 Materiały pomocnicze:

Nr 1. 

Totalitaryzm (z łac. totalis – cały, całkowity) – ideologia, forma sprawowania rządów, a zarazem uzasadniająca ją teoria, która polega na całkowitym podporządkowaniu jednostki i wszelkich przejawów życia społecznego władzy państwowej, wskutek czego człowiek staje się jedynie funkcją państwa lub społeczeństwa. Totalitaryzm to całkowite zaprzeczenie liberalizmu, głoszącego absolutną suwerenność jednostki wobec społeczeństwa.

Cechą ustroju o charakterze totalitarnym jest wykluczający wszelką demokrację bezwzględny autorytet władzy państwowej, a realizowane przez tę władzę cele stają się celami wszystkich legalnie działających organizmów społecznych. Stąd też niemożliwe jest istnienie jakichkolwiek niezależnych od władzy struktur, tj.: organizacji społecznych, partii politycznych, ale również oświaty, zakładów pracy, kościołów, rodziny. Władza w takim ustroju sprawowana jest poza wszelką kontrolą prawną, a odgórnie narzucony przymus w stosunkach państwo-obywatel łamie szereg podstawowych praw człowieka. Również w stosunkach międzynarodowych państwo totalitarne dąży do stałego rozszerzania stref swoich wpływów.

Na podstawie: http://portalwiedzy.onet.pl/4015,haslo.html

---

 Nr 2.

Komunizm (z łac. communis – wspólny, powszechny) – ideologia oraz zbudowany na tej podstawie program polityczny dążący do stworzenia bezklasowego społeczeństwa, wprowadzenia zasad egalitaryzmu i zniesienia własności prywatnej. Społeczeństwo komunistyczne miało być ujednolicone pod względem przekonań i zachowań politycznych.

Partia komunistyczna zdobyły władzę po raz pierwszy w Rosji (1917). Wprowadzony tam ustrój charakteryzował się m.in.: dominacją partii we wszystkich sferach życia, podporządkowaniem partii ustawodawstwa, zespoleniem aparatu państwowego i partyjnego, stosowaniem przez państwo przymusu i kontroli życia publicznego i prywatnego, cenzurą informacji, upaństwowieniem gospodarki oraz podporządkowaniem polityki interesom państwa.

Na podstawie: http://portalwiedzy.onet.pl/49316,haslo.html

---

Nr 3.

Tekst źródłowy. Pogadanka dla młodzieży starszej o Józefie Stalinie

Dzień 21 grudnia obchodzony będzie w tym roku uroczyście przez miliony ludzi na całym świecie. Masy pracujące całego świata, którym drogi jest pokój, sprawiedliwość i postęp, uczczą w tym dniu, jako w siedemdziesięciolecie urodzin, największego człowieka naszej epoki Józefa Stalina. Narody Związku Radzieckiego i klasa robotnicza całego świata wiedzą dobrze, co zawdzięczają Józefowi Stalinowi, którego życie od przeszło pół wieku sprzęgnięte jest z historią ruchu robotniczego. Niespotykane przymioty umysłu i charakteru wyniosły go przez lata walki i pracy na czoło całej klasy robotniczej i bojowego jej oddziału Wszechzwiązkowej Partii Komunistycznej (bolszewików). W jego osobie zespoliły się cechy człowieka genialnych zdolności, olbrzymiego hartu moralnego i żelaznej woli, które oddał na służbę wielkiej sprawie wyzwolenia mas pracujących spod jarzma ucisku i niewoli. Józef Stalin działał i działa zawsze w najściślejszym związku z masami ludowymi. Józef Stalin jest wodzem całej klasy robotniczej świata, jej ideowym kierownikiem, kontynuatorem nauk Marksa, Engelsa i Lenina oraz najwybitniejszym teoretykiem i twórcą państwa socjalistycznego. Jest przy tym prosty i bezpośredni, bliski każdemu człowiekowi pracy, po ludzku gorący, wrażliwy, dowcipny i pogodny. Jest wielkim pedagogiem, rozumie i kocha młodzież, kocha dzieci. Całe życie poświęcił walce o szczęśliwą przyszłość, o prawo do nauki, pracy i radości dla młodych. Dlatego dzień jego urodzin jest świętem dla postępowej młodzieży całego świata, dlatego też powinniśmy znać jego życie i działalność.

---

Temat: Powstanie faszyzmu we Włoszech

Czas trwania:

• 1 godzina lekcyjna

Cele główne lekcji:

• Przedstawienie genezy powstania faszyzmu w Europie.
• Poznanie głównych etapów budowy państwa faszystowskiego we Włoszech.
• Przedstawienie zasad funkcjonowania państwa faszystowskiego oraz jego ocena.

Cele operacyjne

Uczeń pamięta:

• daty i wydarzenia: 1922 – marsz na Rzym, 1935-36 – podbój Etiopii, 1939 – aneksja Albanii
• postacie: Benito Mussolini, Wiktor Emanuel III
• pojęcia: faszyzm, duce, system monopartyjny, represje, terror, Narodowa Partia Faszystowska, Wielka Rada Faszystowska, aneksja, „czarne koszule”, związki kombatanckie, traktaty laterańskie
• cechy ustroju totalitarnego

Uczeń rozumie:

• podstawowe pojęcia używane podczas zajęć
• podstawowe różnice pomiędzy ustrojem komunistycznym i totalitarnym
• związki pomiędzy ideologią faszystowską a polityką terroru i ekspansji zewnętrznej
• według jakich zasad pracuje grupa
• przyczyny pozytywnego odbioru poczynań Mussoliniego przez społeczeństwo włoskie

Uczeń potrafi:

• w kilku zdaniach scharakteryzować sytuację Włoch po zakończeniu I wojny światowej
• omówić główne etapy budowania ustroju faszystowskiego we Włoszech
• wskazać na mapie w atlasie położenie: Włoch, Libii, Etiopii i Albanii
• planować i organizować pracę w grupie
• prezentować i bronić własny punkt widzenia
• wskazać na mapie ściennej zasięg podbojów włoskich w latach 1935-1939

Metody:

• praca z tekstem z podręcznika, praca z mapą ścienną, dyskusja, prezentacja, pogadanka

Formy:

• praca indywidualna

Pomoce dydaktyczne:

• Mapa ścienna: Europa podczas I wojny światowej; Europa w latach 1918-1939, materiały pomocnicze

Propozycja realizacji tematu:

Wprowadzenie:

• Przedstaw uczniom w sposób przystępny główne cele lekcji. Posiłkując się mapą ścienną wspólnie z uczniami przypomnij, po której stronie walczyły Włochy podczas I wojny światowej. Zastanów się jakie to miało konsekwencje dla państwa włoskiego.

Rozwinięcie:

Poproś uczniów by dokonali krótkiej charakterystyki sytuacji społeczno-politycznej Włoch bezpośrednio po zakończeniu działań zbrojnych. W jakim zakresie i w jaki sposób sytuacja ta wpływała na nastroje społeczne? Niech uczniowie zaproponują zapis notatki:

• Włochy otrzymały niewielkie nabytki, m.in.: Triest i część Tyrolu.
• Wojna pogłębiła zjawiska kryzysowe w gospodarce.
• Doszło do kryzysu politycznego (kryzys parlamentaryzmu, kryzys przywództwa).

Zwróć uczniom uwagę, ze zjawiska kryzysowe zawsze sprzyjały siłom populistycznym. Stąd też pojawienie się ideologii faszystowskiej było poniekąd naturalne. Skrajne programy społeczno-polityczne częściej pojawiają się w społeczeństwach biednych. Dla zilustrowania wypowiedzi zaprezentuj uczniom materiał pomocniczy nr 1 (definicja faszyzmu). Uzmysłów uczniom, że ustrój faszystowski jest wariantem totalizmu, tak jak komunizm. Istnieją jednak pomiędzy tymi ustrojami istotne różnice.

Ćwiczenie 1. (praca indywidualna):

• Postaw przed uczniami zadania:
• W jaki sposób doszło do przejęcia władzy przez faszystów włoskich?
• Czym charakteryzowały się rządy Mussoliniego?
• prezentacja wyników pracy;
• podsumowanie, dyskusja: czym różnił się faszyzm włoski od komunizmu radzieckiego?
• Zadbaj o to aby podczas prezentacji umieszczać na widocznym miejscu nazwy pojęć, nazwy własnych oraz ilustracje przedstawiające postacie historyczne związane z narodzinami faszyzmu.

Zakończenie:

• Podsumowując zajęcia zainicjuj dyskusję dotyczącą przyczyn kariery faszyzmu wśród Włochów.

---

Materiały pomocnicze:

Nr 1.

Faszyzm (z włoskiego fascio – wiązka, związek) – ideologia oraz kierunek polityczny powstały po I wojnie światowej, jako opozycyjny wobec działalności socjalistów i komunistów. Faszyzm głosił hasła skrajnie nacjonalistyczne, antydemokratyczne i antyliberalne, zmierzający do stworzenia państwa totalitarnego i monopartyjnego. Skupiał w swoich szeregach zarówno tzw. warstwy średnie (średnia burżuazja miejska i wiejska, drobnomieszczaństwo, drobni kupcy, byli wojskowi), jak i klasę robotniczą (zwłaszcza w Niemczech).

Na podstawie: http://portalwiedzy.onet.pl/55178,,,,Faszyzm,haslo.html

---

Temat: Jeden naród, jedna Rzesza, jeden wódz. Faszyzm niemiecki

Czas trwania:

• 1 godzina lekcyjna

Cele główne lekcji:

• Scharakteryzowanie głównych etapów budowy ustroju faszystowskiego w Niemczech
• Przedstawienie i ocena głównych założeń ideologii faszyzmu niemieckiego.
• Próba zrozumienia przyczyn antysemityzmu.

Cele operacyjne

Uczeń pamięta:

• daty i wydarzenia: 1920 – powstanie NSDAP, 1923 – nieudany pucz w Monachium, 1933 – Adolf Hitler kanclerzem, 1934 – Adolf Hitler Fűhrerem, 1935 – ustawy norymberskie, 1938 – „noc kryształowa”
• postacie: Adolf Hitler, Ernst Rőhm, Paul von Hindenburg, Heinrich Himmler, Josef Goebbels
• pojęcia: NSDAP, Fűhrer, III Rzesza, rasizm, nazizm, ustawy norymberskie, Mein Kampf (Moja walka), obozy koncentracyjne, propaganda, antysemityzm, gestapo – policja polityczna, SS – Sztafety Ochronne, S.A. – Sztafety Szturmowe, „noc długich noży”

Uczeń rozumie:

• podstawowe pojęcia używane podczas zajęć
• podstawowe różnice pomiędzy faszyzmem włoskim i niemieckim
• na czym polega rasizm
• jakie są zasady pracy w grupie

Uczeń potrafi:

• wyjaśnić poglądy Hitlera dotyczące stosunków rasowych
• wyjaśnić, w jaki sposób naziści przejęli władzę w Niemczech
• wytłumaczyć, w jaki sposób zmienił się system sprawowania władzy w Niemczech pod rządami Hitlera
• wykorzystywać informacje z różnych źródeł
• ocenić postawy społeczeństwa niemieckiego popierającego politykę Hitlera

Metody:

• praca z tekstem z podręcznika, praca z tekstem źródłowym, praca z tekstem popularnonaukowym o tematyce historycznej, dyskusja, prezentacja, pogadanka, miniwykład

Formy:

• praca indywidualna, praca w grupach

Pomoce dydaktyczne:

• Mapa ścienna: Europa w latach 1918-1939, duże arkusze papieru, flamastry, Materiały pomocnicze: nr 1. Mein Kampf. Naród i rasa; nr 2. Ustawy norymberskie, 1935.

Propozycja realizacji tematu:

Wprowadzenie:

• Wyjaśnij uczniom główne cele lekcji. Zaznacz, że po zakończeniu I wojny światowej, podobnie jak we Włoszech, na terenie państwa niemieckiego zaczęły powstawać organizacje kombatanckie. Byli żołnierze stawali się aktywistami lewicowych i populistycznych partii politycznych. Jednym z nich był Adolf Hitler. Krótko naszkicuj sylwetkę Adolfa Hitlera, wskaż na główne wydarzenia na jego drodze do zdobycia władzy. Następnie nawiązując do poprzednich zajęć, wspólnie z uczniami, przypomnij główne cechy ustroju totalitarnego.

Rozwinięcie:

Ćwiczenie 1. (praca indywidualna):

W oparciu o uzyskane informacje wyodrębnij dwie sfery funkcjonowania państwa totalitarnego:

• Sposób sprawowania władzy:
• system monopartyjny,
• kult wodza,
• likwidacja przeciwników politycznych,
• rozwój aparatu ucisku,
• Organizacja życia społeczno-politycznego:
• podporządkowanie interesów indywidualnych interesom państwa,
• ograniczenie swobód obywatelskich,
• monopol informacyjny.

• prezentacja wyników pracy;
• podsumowanie, dyskusja: W jaki sposób naziści przejęli władzę w Niemczech?

Zadbaj o to aby podczas prezentacji wyników pracy w widocznym miejscu, sukcesywnie umieszczać wyjaśnienia pojawiających się pojęć, nazw własnych oraz ilustracje przedstawiające postaci historyczne związane z narodzinami nazizmu.

Po zakończeniu ćwiczenia przystąp do analizy trzeciej sfery funkcjonowania państwa hitlerowskiego – stosunków rasowych. Podziel uczniów na kilka 4-5 osobowych grup. Każdej z grup rozdaj materiały pomocnicze nr 1 i 2 (Tekst źródłowy. Mein Kampf. Naród i rasa; Ustawy norymberskie, 1935). W tej części zajęć uczniowie mają za zadanie sporządzić informację dotyczącą rasizmu niemieckiego oraz przygotować się do dyskusji na ten temat.

Ćwiczenie 2. (praca w grupach):

• Uczniowie na podstawie materiałów pomocniczych odpowiadają na zadane pytania:
• Czego dotyczyły ustawy norymberskie?
• W jaki sposób Adolf Hitler tłumaczył wyjątkową rolę rasy aryjskiej?
• Czy zgadzasz się z tymi poglądami? Uzasadnij swoje stanowisko.
• Niech uczniowie wyjaśnią sposób działania mechanizmów segregacji rasowej w III Rzeszy.
• Jaką rolę w systemie represji odgrywały obozy koncentracyjne?
• Jakie wydarzenia kryją się pod nazwą „nocy kryształowej”?
• prezentacja wyników pracy;
• sformułowanie wspólnej notatki.
• podsumowanie, dyskusja.

Zakończenie:

Jeszcze raz przybliż wspólnie w uczniami terminologię związaną z funkcjonowaniem dyktatury faszystowskiej w Niemczech. Zastanów się nad różnicami pomiędzy faszyzmem włoskim i niemieckim.

---

Materiały pomocnicze:

Nr 1.

Mein Kampf. Naród i rasa

Wszystko, co podziwiamy na tej ziemi – nauka, sztuka, umiejętności techniczne i wynalazczość – jest twórczym produktem jedynie niewielkiej liczby narodów, a być może jednej rasy. Cała kultura opiera się na ich egzystencji. Jeśli zostają zrujnowane, zabierają ze sobą do grobu całe piękno tej ziemi.

Jeśli podzielimy ludzką rasę na trzy kategorie – twórców, obrońców i niszczycieli – aryjska rasa może być uważana za reprezentującą te pierwszą kategorię. […] Do tworzenia kultury jest konieczne istnienie ludzi wyższej cywilizacji , ponieważ nikt poza nimi nie mógł stanowić ekwiwalentu środków technicznych, bez których wyższy rozwój nie był do pomyślenia[…].

Mieszanie krwi i obniżanie poziomu czystości rasy, która temu towarzyszy, jest jedyną i wyłączną przyczyną, dla której znikają stare cywilizacje – to nie tylko przegrane wojny rujnujące ludzkość, ale właśnie utrata sił oporu płynących z czystości krwi.

Źródło: A. Hitler, Mein Kampf, wyd. Scripta Manent, Krosno 1992, s. 122-124.

---

Nr 2.

Ustawy norymberskie, 1935

Ustawa „o obywatelstwie Rzeszy” […] wprowadzała rozróżnienie między „przynależącymi do państwa” […] a „obywatelami Rzeszy” […]. Ci ostatni musieli być „krwi niemieckiej lub pokrewnej” i tylko oni cieszyli się prawami politycznymi. Ustawa „o ochronie niemieckiej krwi i niemieckiego honoru” […] zakazała zarówno małżeństw, jak i stosunków płciowych między Żydami a Niemcami […] oraz wywieszania flagi niemieckiej przez Żydów […].

W wydanych następnie rozporządzeniach wykonawczych określono dokładnie, jaka jest dopuszczalna u Niemca domieszka krwi żydowskiej. W tymże czasie przeprowadzono zasadę separacji Niemców od Żydów. Żydów usunięto ze stanowisk urzędniczych, lekarze żydowscy mogli leczyć tylko Żydów, adwokaci żydowscy bronić tylko Żydów, na wniosek „oburzonych” klientów zmuszano nawet przedsiębiorców do zwalniania ekspedientów i innego personelu żydowskiego, jeśli miał on bezpośredni kontakt z Niemcami. Z życia kulturalnego usunięto Żydów całkowicie.

Źródło: J. Krasuski, Historia Rzeszy Niemieckiej 1871-1945, Poznan 1985, s. 376.

---

Temat: Agresywna polityka Niemiec po dojściu Hitlera do władzy

Czas trwania:

• 1 godzina lekcyjna

Cele główne lekcji:

• Ukazanie związków pomiędzy ideologią faszystowską i polityką ekspansji zewnętrznej.
• Próba oceny polityki appeasement’u w stosunku do poczynań Niemiec hitlerowskich.
• Przedstawienie głównych etapów ekspansji niemieckiej w latach 1933-1939.

Cele operacyjne

Uczeń pamięta:

• daty i wydarzenia: III 1938 – anschluss (aneksja) Austrii, IX 1938 – konferencja w Monachium, III 1939 – rozbiór Czechosłowacji
• postacie: Gustaw Stresemann, Francisco Franco, Arthur Chamberlain, Édouard Daladier, Josef Tiso
• pojęcia: imperializm, pakt osi, remilitaryzacja Nadrenii, polityka appeasement’u („załagodzenia”), pakt antykominternowski, protektorat

Uczeń rozumie:

• podstawowe pojęcia poznane podczas zajęć
• pojęcia: Anschluss, „eksterytorialny”, oś Berlin-Rzym-Tokio, pakt antykominternowski
• cele polityczne przyświecające państwom sygnatariuszom paktu antykominternowskiego (osi Berlin-Tokio-Rzym)

Uczeń potrafi:

• omówić etapy rozwoju terytorialnego Niemiec
• wskazać na mapie: Niemcy, Czechosłowację, Austrię, rejon Sudetów Czeskich
• ocenić decyzje traktatu monachijskiego
• wyjaśnić na czym polegała polityka appeasement’u
• wytłumaczyć dlaczego doszło do wybuchu wojny domowej w Hiszpanii
• scharakteryzować postawę państw europejskich wobec polityki Trzeciej Rzeszy i innych państw faszystowskich
• ocenić postawę Polski wobec faktu rozbioru Czechosłowacji

Metody:

• praca z tekstem z podręcznika, praca z tekstem źródłowym, praca z mapą ścienną oraz z mapą w podręczniku, dyskusja, prezentacja, pogadanka, miniwykład

Formy:

• praca indywidualna, praca w grupach

Pomoce dydaktyczne:

• Mapa ścienna: Europa w latach 1918-1939, karton papieru, flamastry, Materiały pomocnicze: nr 1. Decyzje traktatu wersalskiego względem Niemiec; nr 2. Tekst źródłowy. Przemówienie Gustawa Stresemanna, 1925.

Propozycja realizacji tematu:

Wprowadzenie:

Wyjaśnij uczniom, że podstawowym celem zajęć będzie ukazania niemieckiej polityki zagranicznej w latach 1933-1939. Przypomnij postanowienia traktatu wersalskiego wobec Niemiec oraz ich bezpośrednich konsekwencji, tzn.: restrykcji gospodarczych, izolacji na arenie międzynarodowej oraz utraty pozycji mocarstwowej. W tej część zajęć możesz wesprzeć się materiałem pomocniczym nr 1 (Decyzje traktatu wersalskiego względem Niemiec). Wskaż, iż taka polityka szybko uległa zmianie, przede wszystkim pod wpływem traktatów w Rapallo i w Locarno. Wówczas to minister spraw zagranicznych republiki Weimarskiej Gustaw Stresemann określił strategiczne cele polityki zagranicznej Niemiec, które, jak się miało okazać, w większości zrealizował Adolf Hitler.

Rozwinięcie:

Ćwiczenie 1. (praca indywidualna):

• Rozdaj uczniom materiał pomocniczy nr 2 (Tekst źródłowy. Przemówienie Gustawa Stresemanna, 1925).
• Poproś uczniów o przygotowanie notatki w punktach zawierającej wyliczenie głównych celów niemieckiej polityki zagranicznej.
• prezentacja wyników pracy;
• podsumowanie, dyskusja: Jak były cele niemieckiej polityki zagranicznej? Jakie państwa mogły się czuć szczególnie zaniepokojone postawą Niemiec i dlaczego?

Wskazane przez uczniów cele polityki zagranicznej Niemiec staną się podstawową do dalszych działań. Przepisz cele na duży karton papieru i powieś na widocznym miejscu.

• Rewizja decyzji gospodarczych traktatu wersalskiego.
• Korekta granicy wschodniej Niemiec.
• Ochrona Niemców za granicą.
• Aneksja Austrii.

Wyjaśnij, że kwestie polskie będą poruszane na następnych zajęciach.

Podziel klasę na dwie części i przydziel każdej z nich dwa cele. Zadaniem uczniów będzie sformułowanie komentarza do wskazanego celu.

Ćwiczenie 2. (praca w grupach):

• Sformułowanie komentarzy do wskazanych celów.
• prezentacja wyników pracy;
• sformułowanie wspólnej notatki.
• podsumowanie, dyskusja: Jak oceniasz politykę appeasement’u?
• utrwalenie: Wskaż na mapie ściennej ziemie anektowane przez Niemcy w okresie od III 1938 r. do III 1939 r.

Zakończenie:

Podsumowując zajęcia poddaj pod ocenę uczniów postawę państw zachodnich wobec poczynań Niemiec hitlerowskich.

---

Materiały pomocnicze:

Nr 1.

• Decyzje traktatu wersalskiego względem Niemiec
• Niemcy utraciły część terytoriów:
• Alzacja i Lotaryngia na rzecz Francji,
• Eupen i Malmedy na rzecz Belgii,
• Wielkopolska i Pomorze Gdańskie na rzecz Polski,
• w Prusach Wschodnich (Warmia, Mazury, Powiśle), na Górnym Śląsku oraz w Szlezwiku miały zostać przeprowadzone plebiscyty,
• rejon Kłajpedy i Zagłębie Saary przeszły pod międzynarodową kontrolę,
• Gdańsk z przyległościami uzyskał status wolnego miasta,
• kolonie niemieckie rozdzielono pomiędzy zwycięskie mocarstwa,
• Demilitaryzacja:
• redukcja armii,
• demilitaryzacja Nadrenii,
• Restrykcje gospodarcze:
• spłata reparacji wojennych.

---

Nr 2.

Przemówienie Gustawa Stresemanna, 1925

Niemiecka polityka zagraniczna ma, moim zdaniem, trzy wielkie zadania do spełnienia w najbliższym czasie: po pierwsze, załatwienie spraw reparacji w sposób znośny dla Niemiec i zapewnienie pokoju, będącego przesłanką wzmocnienia Niemiec. Po drugie, zaliczam do tych zadań ochronę Niemców za granicą […]. Trzecim, wielkim zadaniem jest zmiana granic wschodnich: odzyskanie Gdańska, polskiego korytarza i korektury granicy na Górnym Śląsku. Na dalszym planie stoi przyłączenie niemieckiej Austrii.

Cyt. za.: A. Szcześniak. Historia. Polska i świat naszego wieku, wyd. WSiP, Warszawa 1984, s. 85.

---

Temat: Sytuacja międzynarodowa Polski przed wybuchem wojny

Czas trwania:

• 1 godzina lekcyjna

Cele główne lekcji:

• Przedstawienie i ocena głównych założeń polskiej polityki zagranicznej Polski w drugiej połowie lat 30. XX w., przede wszystkim w odniesieniu do Niemiec i ZSRR.
• Ocena międzynarodowej sytuacji Polski w kontekście wysuwanych przez Niemcy żądań przyłączenia do III Rzeszy Gdańska oraz wytyczenia tzw. „korytarza gdańskiego”.
• Analiza treści paktu Ribbentrop-Mołotow pod kątem zagrożeń, jakie układ ten stwarzał dla Polski i Europy.

Cele operacyjne

Uczeń pamięta:

• daty i wydarzenia: 1932 – polsko-radziecki pakt o nieagresji, 1934 – polsko-niemiecka deklaracja o niestosowaniu przemocy, 24 X 1938 – żądania Niemiec wobec Polski, 31 III 1939 – gwarancje brytyjskiej pomocy wojskowej dla Polski, 28 IV 1939 – zerwanie przez Niemcy deklaracji o niestosowaniu przemocy, 23 VIII 1939 – pakt Ribbentrop-Mołotow, 25 VIII 1939 – brytyjsko-polski układ sojuszniczy, 1IX 1939 – atak Niemiec na Polskę
• postacie: Józef Beck, Joachim von Ribbentrop, Wiaczesław Mołotow,
• czego dotyczyły żądania Niemiec wobec Polski
• pojęcia: polityka równowagi (balansu), pakt Ribbentrop-Mołotow
• gdzie przebiegała linia oddzielająca sfery wpływów radziecko-niemieckich w Polsce i w Europie

Uczeń rozumie:

• znaczenie podstawowych pojęć poznanych na zajęciach
• na czym polegała polityka równowagi wobec Niemiec i ZSRR
• przyczyny odmowy przyjęcia przez Polskę żądań niemieckich
• zasady pracy w grupie
• zasady tworzenia notatki

Uczeń potrafi:

• wskazać na mapie: Wolne Miasto Gdańsk, Pomorze Gdańskie, granicę polsko-niemiecką
• wskazać na mapie w atlasie oraz na mapie ściennej tereny, które miały znaleźć się w niemieckiej i w radzieckiej strefie wpływów
• wyjaśnić dlaczego Polska odrzuciła żądania Niemiec
• na podstawie tekstu źródłowego wymienić główne postanowienia paktu Ribbentrop-Mołotow
• sporządzić notatkę w punktach
• potrafi sporządzić notatkę w punktach
• omówić podstawowe założenia polskiej polityki zagranicznej w drugiej połowie lat 30. XX w.
• ocenić sytuację Polski w przededniu wybuchu wojny

Metody:

• praca z tekstem z podręcznika, praca z tekstem źródłowym, praca z mapą ścienną dyskusja, metoda „za” i „przeciw”, prezentacja, pogadanka, miniwykład

Formy:

• praca indywidualna, praca w grupach

Pomoce dydaktyczne:

• Mapa ścienna: Europa w latach 1918-1939, duże arkusze papieru, flamastry, Materiały pomocnicze: nr 1. Polityka zagraniczna Niemiec w latach 1933-1939; nr 2. Zasady polityki zagranicznej II Rzeczypospolitej; nr 3. Tekst źródłowy. Przemówienie min. Józefa Becka z 5 V 1939; nr 4. Tekst źródłowy. Tajna klauzula paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 VIII 1939.

Propozycja realizacji tematu:

Wprowadzenie:

Wyjaśnij uczniom w sposób przystępny główne cele lekcji. Następnie przypomnij główne posunięcia Niemiec na arenie międzynarodowej po 1933 r. Wskaż na zagrożenia płynące z jawnego łamania postanowień traktatu wersalskiego przez rząd niemiecki dla Polski i Europy (mat. pomoc. nr 1. Polityka zagraniczna Niemiec w latach 1933-1939)

Rozwinięcie:

Scharakteryzuj sytuację międzynarodową Polski po zakończeniu I wojny światowej. Przypomnij sojusz polsko-francuski, układ polsko-rumuński, konkordat ze Stolicą Apostolską. Wskaż na nie zawsze łatwe, stosunki sąsiedzkie. Wspólnie z uczniami, odnosząc się do relacji dwustronnych, wyjaśnij przyczyny zadrażnień: polsko-niemieckich, polsko-radzieckich, polsko-litewskich i polsko-czechosłowackich. Podkreśl szczególną rolę stosunków Polski z największymi sąsiadami – Niemcami i ZSRR (odwołaj się do materiału pomocniczego nr 2. Zasady polityki zagranicznej II Rzeczypospolitej).

• Podziel klasę na kilka 4-5 osobowych grup.

Ćwiczenie 1. (praca w grupach):

Odwołując się do podręcznika poproś aby każda z grup sporządziła notatkę w punktach zawierającą informację dotyczącą żądań Niemiec wobec Polski. Po przedstawieniu wyników pracy przekaż każdej grupie materiał pomocniczy nr 3 (Tekst źródłowy. Przemówienie min. Józefa Becka z 5 V 1939).

• Poproś uczniów o przygotowanie argumentów „za” i „przeciw” odrzuceniu żądań niemieckich.
• prezentacja wyników pracy;
• podsumowanie, dyskusja: Czy Europa miała umierać za Gdańsk? Dlaczego Polska odrzuciła żądania Niemiec? Czy mogła postąpić inaczej?
• utrwalenie

W dalszej części skoncentruj się zagrożeniu płynącym z faktu zawarcia paktu Ribbentrop-Mołotow. Rozdaj grupom materiał pomocniczy nr 4 (Tekst źródłowy. Tajna klauzula paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 VIII 1939).

Ćwiczenie 2. (praca w grupach):

• Poproś uczniów o przeanalizowanie tekstu źródłowego i sporządzenie katalogu głównych postanowień tajnej klauzuli do paktu Ribbentrop-Mołotow.
• prezentacja wyników pracy;
• podsumowanie, dyskusja: Dlaczego uważa się, że pakt Ribbentrop-Mołotow stanowił istotne zagrożenie dla Polski i Europy?

Zakończenie:

• Podsumowując zajęcia poddaj pod ocenę uczniów postawę państw zachodnich wobec poczynań Niemiec hitlerowskich. Powróć do tematyki polskiej w kontekście następującego pytania: Czy podpisanie paktu Ribbentrop-Mołotow stanowiło konieczny warunek pozwalający Niemcom zaatakować Polskę? Ewentualnie może to być temat pracy domowej.

---

Materiały pomocnicze:

Nr 1.

Polityka zagraniczna Niemiec w latach 1933-1939

1933	wystąpienie Niemiec z Ligi Narodów
1935	wprowadzenie obowiązkowej służby wojskowej (pogwałcenie przez Niemcy militarnych postanowień traktatu wersalskiego)
1936	remilitaryzacja Nadrenii
	podpisanie włosko-niemieckiego paktu o współpracy wojskowej (oś Berlin – Rzym)
	powstanie paktu antykominternowskiego Niemiec i Japonii
1937	przystąpienie Włoch do paktu antykominternowskiego (oś Berlin – Tokio – Rzym)
1938	aneksja Austrii
	konferencja w Monachium w sprawie Sudetów Czeskich
1939	zajęcie przez Niemcy Czech i Moraw

---

Nr 2.

Zasady polityki zagranicznej II Rzeczypospolitej

• dobre stosunki z sąsiadami
• zachowanie równego dystansu wobec dwóch sąsiadów Polski: Niemiec i Związku Radzieckiego
• wyrzeczenie się wojny jako sposobu rozwiązywania konfliktów
• oparcie bezpieczeństwa zewnętrznego na strategicznym sojuszu z Francją i Wielką Brytanią
• lojalne przestrzeganie zobowiązań sojuszniczych

---

Nr 3.

Przemówienie min. Józefa Becka z 5 V 1939.

Przejdźmy teraz do sytuacji aktualnej. Rzesza Niemiecka sam fakt porozumienia polsko – angielskiego przyjęła za motyw zerwania układu z 1934 r. Ze strony niemieckiej podnoszono takie, czy inne obiekcje natury jurydycznej (prawnej). […] Wysoka Izbo! Ażeby sytuację należycie ocenić, trzeba przede wszystkim postawić pytanie, o co właściwie chodzi ? Bez tego pytania i naszej na nie odpowiedzi nie możemy właściwie ocenić istoty oświadczeń niemieckich w stosunku do spraw Polskę obchodzących. […]

Jeśli chodzi o Gdańsk, to najpierw kilka uwag ogólnych. Wolne Miasto Gdańsk nie zostało wymyślone w Traktacie Wersalskim. Jest zjawiskiem istniejącym od wielu wieków, i jako wynik, właściwie biorąc, jeśli się czynnik emocjonalny odrzuci, pozytywnego skrzyżowania spraw polskich i niemieckich. Niemieccy kupcy w Gdańsku zapewnili rozwój i dobrobyt tego miasta, dzięki handlowi zamorskiemu Polski. Nie tylko rozwój, ale i racja bytu tego miasta wynikały z tego, że leży ono u ujścia jedynej wielkiej naszej rzeki, co w przeszłości decydowało, a na głównym szlaku wodnym i kolejowym, łączącym nas dziś z Bałtykiem. […] Staliśmy i stoimy zdecydowanie na platformie interesów naszego morskiego handlu i naszej morskiej polityki w Gdańsku. Szukając rozwiązań rozsądnych i pojednawczych, świadomie nie usiłowaliśmy wywierać żadnego nacisku na swobodny rozwój narodowy, ideowy i kulturalny niemieckiej ludności w Wolnym Mieście.[…]

Te same rozważania odnoszą się do komunikacji przez nasze województwo pomorskie. Nalegam na to słowo “województwo pomorskie”. Słowo “korytarz” jest sztucznym wymysłem, gdyż chodzi tu bowiem o odwieczną polską ziemię, mającą znikomy procent osadników niemieckich. Daliśmy Rzeszy Niemieckiej wszelkie ułatwienia w komunikacji kolejowej, pozwoliliśmy obywatelom tego państwa przejeżdżać bez trudności celnych czy paszportowych z Rzeszy do Prus Wschodnich. Zaproponowaliśmy rozważenie analogicznych ułatwień w komunikacji samochodowej. […] Nie mamy żadnego interesu szkodzić obywatelom Rzeszy w komunikacji z ich wschodnią prowincją. Nie mamy natomiast żadnego powodu umniejszania naszej suwerenności na naszym własnym terytorium. […]

Pokój jest rzeczą cenną i pożądaną. Nasza generacja, skrwawiona w wojnach, na pewno na pokój zasługuje. Ale pokój, jak prawie wszystkie sprawy tego świata ma swoją cenę, wysoką, ale wymierną. My w Polsce nie znamy pojęcia pokoju za wszelką cenę. Jest tylko jedna rzecz w życiu ludzi, narodów i państw, która jest bezcenną. Tą rzeczą jest honor.

Źródło: http://pl.wikisource.org/wiki/Przemówienie_ministra_spraw_zagranicznych_Józefa_Becka_z_dnia_5_maja_1939

---

Nr 4.

Tajna klauzula paktu Ribbentrop-Mołotow z 23 VIII 1939

Z okazji podpisania paktu o nieagresji między Rzeszą Niemiecką a ZSRR podpisani pełnomocnicy obu stron poruszyli w ściśle poufnej wymianie zdań sprawę wzajemnego rozgraniczenia sfer interesów obu stron. Wymiana ta doprowadziła do następującego wyniku:

1.Na wypadek przekształcenia terytorialno-politycznego obszaru należącego do państw bałtyckich (Finlandia, Estonia, Łotwa i Litwa), północna granica Litwy tworzy automatycznie granicę sfery interesów niemieckich i ZSRR, przy czym obie strony uznają roszczenia Litwy do terytorium wileńskiego.

2.Na wypadek terytorialno-politycznego przekształcenia terytoriów należących do państwa polskiego, sfery interesów Niemiec i ZSRR będą rozgraniczone w przybliżeniu przez linię Narew-Wisła-San. Kwestia, czy i interesie obu uznane będzie za pożądane utrzymanie niepodległego państwa polskiego zostanie definitywnie zdecydowanie dopiero w ciągu dalszego rozwoju wypadków politycznych. W każdym razie oba rządy rozwiążą tę kwestię na drodze przyjacielskiego porozumienia.

3.Jeżeli chodzi o południowy wschód Europy, to ze strony rosyjskiej podkreśla się zainteresowanie Besarabią. Ze strony Niemiec stwierdza się zupełnie desinteressment [brak zainteresowania] odnośnie tego terytorium.

4.Protokół ten traktowany będzie przez obie strony w sposób ściśle tajny.

Źródło: http://pl.wikisource.org/wiki/Tajny_protokół_do_paktu_między_Niemcami_a_Związkiem_Radzieckim

Marek Misztal