1942 – 5 stycznia powstała Polska Partia Robotnicza (PPR). Na jej czele stanęli: M. Nowotko, P. Finder, B. Mołojec. W marcu 1942 r. powołano „zbrojne ramię PPR” – Gwardię Ludową (GL).

1943 – w lutym, w Moskwie, powołano Komitet Organizacyjny Związku Patriotów Polskich (ZPP) z W. Wasilewską na czele. ZPP skupiać miał polskich komunistów przebywających w ZSRR. I Zjazd ZPP odbył się w czerwcu 1943 z inicjatywy ZPP i przy wsparciu władz radzieckich wkrótce zostanie utworzona I Dywizja LWP im. T. Kościuszki pod dow. płk. Z. Berlinga w Sielcach nad Oką (po pewnym czasie siły LWP w ZSRR rozrosły się do armii – I Armia LWP).

1944 – powołano do życia Krajową Radę Narodową (KRN) skupiającą organizacje komunistyczne w Polsce na czele KRN stanęli: B. Bierut, E. Osóbka-Morawski, W. Kowalski i M. Żymierski – Rola
KRN powołała do życia Armię Ludową (AL).

1944 – 20 lipca, w Moskwie postanowiono o utworzeniu na ziemiach polskich (na wschód od Buga) Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego (PKWN), jako prowizorycznego rządu polskiego w pełni uzależnionego od ZSRR.

1944 – 22 lipca ogłoszono Manifest PKWN zapowiadający zmiany ustrojowe w Polsce. Władzę ustawodawczą pełnił KRN z B. Bierutem na czele. W skład PKWN weszli działacze krajowi oraz członkowie ZPP: E. Osóbka-Morawski, A. Witos, S. Janusz, W. Wasilewska. O epokowym znaczeniu PKWN Polacy dowiedzieli się później. Na terenach leżących miedzy Bugiem i Wisłą rozpoczęto powolne komunizowanie Polski. Działo się to w sytuacji, kiedy na Zachodzie funkcjonował legalny rząd polski, w kraju zaś – Rada Jedności Narodowej oraz Delegatura Rządu na Kraj. Broniąc się przed komunizacją ziem polskich w sierpniu 1944 w Warszawie wzniecono antyniemieckie powstanie (Powstanie Warszawskie 1 VIII-2 X 1944).

1944 – 31 grudnia w Lublinie powołano Rząd Tymczasowy Rzeczypospolitej Polskiej (premier – E. Osóbka-Morawski PPS; wicepremier – W. Gomułka PPR; wicepremier – S. Janusz SL). B. Bierutowi powierzono funkcję Prezydenta KRN. Sprawa polska stała się jednym z istotnych tematów konferencji „wielkiej trójki” w Jałcie (4-11 II 1945); postanowiono tam o utworzeniu na ziemiach polskich rządu jedności narodowej, w skład którego wchodziliby przedstawiciele lewicy oraz politycy emigracyjni; rząd taki miałby sprawować władzę do pierwszych wyborów parlamentarnych.

1945 – 21 kwietnia podpisano polsko-radziecki układ o przyjaźni i współpracy po wojnie.

1945 – 21 czerwca powołano Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej (TRJN) (premier – E. Osóbka-Morawski, wicepremierzy – S. Mikołajczyk, W. Gomułka). Oprócz Mikołajczyka, który do niedawna piastował funkcję premiera rządu emigracyjnego, w skład TRJN, spośród polityków emigracyjnych weszli: J. Stańczyk, M. Thugutt, W. Kiernik, Cz. Wycech. Większość środowisk emigracyjnych uznała akces Mikołajczyka za zdradę interesów narodowych. Sytuację dodatkowo podgrzewała sprawa „16” (podstępne aresztowanie przez NKWD przywódców polskiego państwa podziemnego, m.in. S. Jankowskiego. A. Bienia, L. Okulickiego i K. Pużaka; zostali oni wywiezieni do ZSRR i postawieni przed sądem za działalność wrogą wobec państwa radzieckiego).

1945 – 16 sierpnia podpisano polsko-radziecki układ o granicy z ZSRR (rezygnacja z Kresów Wschodnich). Umowie towarzyszyły dodatkowe porozumienia dotyczące m.in. mienia poniemieckiego i pozyskiwania węgla polskiego. Jednocześnie postępował proces zasiedlania Ziem Odzyskanych. Pomimo funkcjonowania jednego rządu dochodzi do polaryzacji sceny politycznej. Z jednej strony interesy „obozu prosowieckiego” reprezentowane są przez tzw. Blok Stronnictw Demokratycznych (PPS, PPR, SD, SL); przy niezdecydowanej postawie SP. Opozycję wobec sowietyzacji kraju reprezentowało PSL (partia S. Mikołajczyka). Pomimo przewagi liczebnej zwolenników PSL, z życiu politycznym zaczęły dominować partie lewicowe: posiadały poparcie ZSRR, kontrolowały służby milicyjne (w tym policję polityczną – Urząd Bezpieczeństwa Publicznego), wojsko, propagandę. Komuniści nie wahali się przed użyciem szantażu. Dochodziło do częstych aresztowań i likwidacji działaczy opozycyjnych. Odkładano decyzję o przeprowadzeniu wyborów parlamentarnych. Swoistą próbą przez zbliżającymi się wyborami było tzw. referendum ludowe.

1946 – 30 czerwca referendum ludowe „3XTAK”. W referendum postawiono trzy pytania: czy jesteś za reformą rolną i nacjonalizacją przemysłu (Tak – 77,3%); czy jesteś za likwidacją senatu (Tak – 68,2%); czy jesteś za przyłączeniem do Polski ziem zachodnich i północnych (Tak – 94,2%). Oficjalne (sfałszowane) wyniki referendum mówiły o zwycięstwie Bloku Stronnictw Demokratycznych.

1947 – 19 stycznia odbyły się wybory do Sejmu Ustawodawczego (sfałszowane). Był to tzw. „cud nad urną”. Blok Stronnictw Demokratycznych otrzymał 80,1%.

1947 – 5 lutego B. Bierut został Prezydentem RP.

1947 – 8 lutego powołano pierwszy w pełni komunistyczny rząd z J. Cyrankiewiczem jako premierem.

1947 – 19 lutego ogłoszono tzw. „Małą Konstytucję”.

1947 – 21 października, pod wpływem szerzących się represji S. Mikołajczyk uciekł z kraju. Już po referendum rozpoczęła się fala represji przeciw podziemiu zbrojnemu (NIE; Wolność i Niezawisłość – WiN) i działaczom legalnym. W południowo-wschodniej Polsce trwały walki z oddziałami UPA. Dążąc do wygaszenia walk przystąpiono do realizacji akcji „Wisła”, która zakładała przymusowe wysiedlenie ludności ukraińskiej i łemkowskiej na ziemie północne i zachodnie. Rozpoczęto realizację przeobrażeń w obrębie gospodarki: powolna kolektywizacja, nacjonalizacja przemysłu, „bitwa o handel”. W lipcu 1947 ogłoszono plan odbudowy gospodarczej Polski na lata 1947-1949. Kończy się proces osadnictwa na Ziemiach Odzyskanych.

1948 – doszło do jednoznacznego potępienia liberalizmu gospodarczego. Na czele Centralnego Urzędu Planowania stanął H. Minc (upaństwowienie handlu, biurokratyzacja przemysłu i spółdzielczości, początek forsownej, przymusowej kolektywizacji). Trwają walki wewnątrz „obozu władzy”. W wyniku tarć W. Gomułka został zmuszony do ustąpienia ze stanowiska I sekretarza KC PPR (za odchylenia prawicowo-nacjonalistyczne).

1948 – 29 grudnia odbył się Kongres Zjednoczeniowy. Z połączenia PPR i PPS powstała Polska Zjednoczona Partia Robotnicza (PZPR). I sekretarzem KC PZPR został B. Bierut. Jednocześnie doszło do konsolidacji organizacji młodzieżowych (wyrazem tego było powstanie Związku Młodzieży Polskiej – ZMP).

1949 – powołano PGR. W Polsce przebywają oddziały radzieckie (nikt nie wie ile). Następuje powolna sowietyzacja armii. Marszałkiem Polski zostaje Konstanty Rokossowski.

1950 – 6 lipca podpisano układ Polska – NRD w Zgorzelcu.

1950 – w kwietniu zawarto porozumienie Państwo-Kościół. W śród wielu problemów we wzajemnych relacjach była kwestia tymczasowości administracji kościelnej na Ziemiach Odzyskanych. Ogłoszono sześcioletni plan rozwoju gospodarczego i budowy podstaw socjalizmu na lata 1950-1955. Program sześcioletni upodabniał gospodarkę polską do wzorców radzieckich:

• rozwój przemysłu ciężkiego (kopalnie, huty, przemysł maszynowy);
• przymusowa kolektywizacja;
• zbyt wielka chłonność przemysłu (Nowa Huta, Huta Szkła w Warszawie, Huta Aluminium w Skawinie, Ursus, FSO);
• niedobór w przemyśle lekkim i przetwórczym;
• braki w zaopatrzeniu;
• niskie dochody realne (1/3 zamierzonych);
• zbrojenia.

1951 – rok procesów politycznych (S. Tatara, J. Kirchmayera, F. Hermana. S. Mossora). Aresztowano W. Gomułkę. Rozpoczęły się ataki na Kościół.

1952 – 22 lipca uchwalono Konstytucję PRL (likwidacja stanowiska prezydenta; premierem zostaje B. Bierut). Oficjalnie wprowadzono nazwę Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej dla państwa polskiego (PRL). Rozpoczęła się walka z Kościołem:

• usunięto religie ze szkół;
• odebrano Kościołowi Caritas;
• działania rządu wspierali działacze katoliccy zrzeszeni w stowarzyszeniu PAX (B. Piasecki);
• odebrano Kościołowi „Tygodnik Powszechny” za odmowę zamieszczenia klepsydry J. Stalina;
• zażądano złożenia od księży przysięgi na wierność (doprowadziło to e efekcie do aresztowania kard. S. Wyszyńskiego – non possumus).

1953 – afera dyrektora departamentu bezpieczeństwa J. Światły, który uciekł na zachód i opowiadał o tym, jakoby SB dążyły do opanowania aparatu partyjnego. W szeregach partyjnych mówi się o bezprawiu aparatu bezpieczeństwa. Pojawiają się ostrożne zapowiedzi uzdrowienia sytuacji.

1954 – II Zjazd PZPR. J. Cyrankiewicz został premierem rządu. Doszło do korekty planu sześcioletniego (hamowano inwestycje). Uwolniono z więzienia W. Gomułkę.

1955 – III Planum KC PZPR. Zapowiedź liberalizacji sytuacji społeczno-politycznej i gospodarczej. Nawiązano kontakty z Polonią. Powstał tygodnik „Po prostu”. Odbyła się premiera „Dziadów” w reżyserii Bardiniego.

1956 – 12 marca podczas pobytu w Moskwie, na XX Zjeździe KPZR, zmarł B. Bierut. Funkcję I sekretarza KC PZPR objął po nim E. Ochab. Walka o władzę. W obrębie obozu władzy wyodrębniają się dwie grupy: puławianie (R. Zambrowski, W. Gomułka) i natolińczycy (A. Zawadzki).

1956 – 28 czerwca miały miejsce masowe wystąpienia w Poznaniu.

1956 – 19 października  odbyło się VIII Plenum KC PZPR. Do KC PZPR dokooptowano W. Gomukę, który zostaje I Sekretarzem KC PZPR. Pod wpływem zmian doszło do realnej, choć krótkotrwałej, liberalizacji sytuacji w kraju K. Rokossowski wyjechał z Polski. Kardynał S. Wyszyński wyszedł z więzienia.

opr. M. Misztal