W obliczu zadań jakie stoją przed systemem edukacyjnym wydaje się, że ocenianie kompetencji ucznia należy do grupy kluczowych zagadnień. Znane są postulaty jakie powinien spełniać szkolny i przedmiotowy system nauczania: użyteczności, wspomagania procesu uczenia się i nauczania, wielowątkowości, otwartości, pewności wnioskowania, spójności wewnętrznej.

• Postulat użyteczności. Ocenianie powinno wskazać co najistotniejsze w uczeniu się i marginalizować to co nieprzydatne.
• Postulat wspomagania. Ocenianie winno wspierać i wzmacniać proces nauczania.
• Postulat wielowątkowości. Proces nauczania powinien sprzyjać tworzeniu możliwości zademonstrowania mocnych stron przez każdego ucznia.
• Postulat otwartości. Każdy aspekt związany z procesem oceniania, jego zasadami jest dostępny dla wszystkich zainteresowanych podmiotów.
• Postulat pewności wnioskowania. Materiał zgromadzony w procesie nauczania spełnia warunki wysokiej przydatności wnioskowania o umiejętnościach uczniów.
• Postulat spójności wewnętrznej. Każdy element systemu oceniania powinien być spójny ze standardami zewnętrznymi, z misją i z celami szkoły.

Można by rzec, że system oceniania spełniający te postulaty to swoista „filozofia oceniania”, to doświadczenie całych zespołów nauczycielskich zebrane w ujednolicone zasady, konsultowane ze środowiskiem społecznym danej szkoły i podlegające ciągłej ewaluacji. Dzięki tak skonstruowanemu systemowi zyskamy ważne atuty w pracy dydaktyczno – wychowawczej:

• uczniowie poczują się bezpiecznie w szkole (znają kryteria oceniania oraz wiedzą, że są wszyscy nauczyciele stosują jednolitą politykę oceniania pracy uczniów);
• system oceniania wymusi systematyczne i wielostronne ocenianie – zdecydowanie poprawi to odbiór społeczny działań dydaktyczno-wychowawczych szkoły;
• rodzice regularnie informowani o postępach uczniów i o koniecznych działaniach wspierających proces nauczania i uczenia się, staną się współodpowiedzialni za pracę dziecka;
• wzrośnie znaczenie oceny i ranga oceniającego (każdej ocenie towarzyszy komentarz i refleksja, tym bardziej istotna, że oparta o szczegółowe kryteria).

Wobec wielości spraw związanych z realizacją systemu oceniania, chcę odnieść się jedynie do kilku kwestii. Do zasady otwartości systemu, samooceny ucznia oraz do punktowania pracy i umiejętności ucznia.

By zasada otwartości systemu dla rodziców i uczniów mogła być realizowana, muszą być zapewnione następujące warunki:

• Uczniowie i rodzice znają i akceptują kryteria oceniania.
• Ustalone są zasady, terminy i formy przepływu informacji między domem i szkołą.
• W szkole przejęto znane i akceptowane formy gromadzenia danych o przebiegu procesu oceniania. Może funkcjonować indeks ucznia, tabela na oceny w zeszycie przedmiotowym, arkusz oceny i samooceny pracy ucznia.
• Zapewniono regularne konsultacje z nauczycielem.

Kształtowanie umiejętności samooceny, dokonywania świadomych wyborów i ukierunkowywania własnej pracy przez ucznia. Jest to być może najistotniejszy, zarazem jednak najtrudniejszy element szkolnego i przedmiotowego systemu oceniania. W związku z kształtowaniem tej umiejętności zachęcam do tego, by ująć w kryteriach oceniania kategorię pomocniczą – samoocena.

Oto propozycja zapisu:

Ocena dopuszczająca.

• Ma problemy z samooceną.
• Nie widzi zasadności ukierunkowywania własnego rozwoju.

Ocena dostateczna.

• Współpracuje z nauczycielem i rodzicami w procesie samooceny.
• Nie neguje potrzeby ciągłego rozwoju intelektualnego i ukierunkowywania pracy.
• Wymaga ciągłej kontroli nauczyciela i stałego zachęcania do pracy.

Ocena dobra.

• Aktywnie i świadomie uczestniczy w procesie samooceny.
• Zauważa swoje mocne i słabe strony.
• Potrafi wykorzystać zdobytą wiedzę i doświadczenia w dalszym procesie kształcenia.
• Rozumie i akceptuje wymagania stawiane przed nim.

Ocena bardzo dobra.

• Dąży do ciągłego pogłębiania swojej wiedzy i doskonalenia swoich umiejętności, samodzielnie i pod kierunkiem nauczyciela.
• Traktuje proces samooceny jako jeden ze sposobów rozwoju swojej osobowości.
• Charakteryzują go dociekliwość, krytycyzm, sceptycyzm i samodzielność myślenia.

Ocena celująca.

• Systematycznie pracuje nad pogłębianiem swojej wiedzy, kładąc nacisk na samodoskonalenie.
• Dąży do prawdy i jest otwarty na argumenty innych osób.
• W procesie samooceny staje się współpracownikiem i partnerem ucznia nauczyciela.

Ujęcie tej kategorii w kryteriach oceniania, pomoże uświadomić uczniom i rodzicom potrzebę dystansu wobec własnych umiejętności i nauczy świadomego podejmowania wyzwań jakie stawia przed ludźmi współczesny świat.

Śledząc publikacje na temat oceniania oraz kierunek doradztwa metodycznego można zauważyć, że nacisk kładzie się na wspomniany wcześniej tzw. punktowany system oceniania. Główne argumenty przemawiające za stosowaniem takiego systemu to:

• obiektywizm oceniania;
• możliwość planowania pracy;
• możliwość zaplanowania liczby punktów;
• możliwość skupienia wysiłku ucznia, promowanego określoną liczbą zdobytych punktów, na tych zadaniach, które są mu odpowiedniejsze.

Pomija się jednak niebezpieczeństwa systemu punktowego oraz to, że wobec braku przygotowania rad pedagogicznych do wypracowania zasad systemu oceniania, promowanie punktowania pracy i umiejętności ucznia staje się substytutem prawdziwej debaty szkolnej, zaś w wielu środowiskach oświatowych wręcz „złotym środkiem” na szkolny system oceniania.

Pamiętajmy więc, że punktowy system oceniania to również:

• możliwość sprowadzenia „filozofii oceniania” do poziomu wyliczanki pt.: „Co bardziej mi się opłaca?”;
• uczynienie nauczyciela zakładnikiem własnego systemu, bez możliwości ukierunkowywania pracy ucznia;
• kanalizowanie działań ucznia na tych elementach, które są mu wygodne;
• zachwianie przydatności szczegółowych kryteriów oceniania, skoro o wysokości oceny decydują nie wiedza i umiejętności lecz liczba punktów, bez względu na to, za co je otrzymano;
• możliwość ograniczenia aktywności ucznia, w sytuacji gdy ten wyczerpał limit punktów w danym zakresie;
• stosowanie zasady wyliczania średniej arytmetycznej przy wystawianiu oceny semestralnej.

Powyższe uwagi utwierdzają w przekonaniu, że stworzenie spójnego i spełniającego wymagania nowoczesnej edukacji systemu oceniania, to proces długotrwały i wymagający rozwagi.

Marek Misztal

Za: M. Misztal, Jak oceniać?, „Nowy Biuletyn Szkolny” nr 1/2000, s. 3-4.