Podstawa programowa to kamień węgielny wszelkich zmian organizacji kształcenia. Od niej wszystko się zaczyna. Dlatego warto monitorować jej wdrażanie, wskazywać mocne i słabe strony, budować świadomość zawodową oraz świadomość uwarunkowań prawnych determinujących funkcjonowanie placówek oświatowych.

Analiza podstawowych aktów prawnych, w tym zapisów podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego, pozwala na dość precyzyjną segmentyzację i wyłonienie obszarów monitorowania. Wśród nich z pewnością wyróżnić należy: działania opiekuńcze, działania dostosowawcze wśród uczniów, stosowanie technologii informacyjno-komunikacyjnych, kształcenie postaw, działania adaptacyjne, edukację medialną, edukację zdrowotną, edukację obywatelską, efektywność kształtowania kompetencji kluczowych oraz pracę zespołową; dalej: zgodność realizowanych programów nauczania z podstawą programową oraz dynamikę realizacji liczby godzin przeznaczonych na poszczególne zajęcia edukacyjne w trakcie etapu kształcenia. Wreszcie warto śledzić funkcjonowanie zespołów nauczycielskich w zakresie wspierania realizacji podstawy programowej. Przy próbie wyłonienia obszarów monitoringu może się okazać, że powstanie ich zbyt dużo. Dlatego konieczne jest przeprowadzenie hierarchizacji oraz selekcji obszarów, a także nakreślenie planu pracy wraz z harmonogramem.

Działania konieczne

Myśląc o monitorowaniu realizacji podstawy programowej, trzeba zastanowić się nad wyodrębnieniem działań koniecznych i dodatkowych oraz tych, za które odpowiada dyrektor szkoły, nauczyciele poszczególnych przedmiotów oraz zespoły nauczycielskie.Działania konieczne to te, które wynikają wprost z zapisów prawa oświatowego i co do potrzeby przeprowadzenia których legislator nie pozostawia wątpliwości. Jednocześnie jasno wskazuje osoby odpowiedzialne za przeprowadzenie określonych czynności. Istnieje jednak wiele regulacji pozostawiających pewną sferę uznaniowości wykonawcom prawa. Działania tak ujęte można uznać za nieobligatoryjne, dodatkowe. Przykładem jest angażowanie w procedurę opiniowania szkolnych zestawów podręczników rady rodziców. Prawo tego nie wymaga, jednak w wielu szkołach rodzice mają wpływ na wybór podręczników. Dodatkowo aktywność rodziców w tej dziedzinie monitorowana jest również przez MEN. Dla zilustrowania zagadnienia przeanalizujmy dwa obszary monitoringu: wybór podręcznika oraz wybór programu nauczania.

Tabela 1. Przykład działań koniecznych i dodatkowych przy wyborze podręcznika

Źródło: opracowanie własne

Tabela 2. Przykład działań koniecznych i dodatkowych przy wyborze programu nauczania

Źródło: opracowanie własne

W przypadku obowiązywania w szkole procedury dookreślającej zasady wyboru podręcznika oraz wyboru i wdrażania podstawy programowej jednym z głównych zadań monitoringu będzie zbadanie stopnia wykonania owych procedur przez wszystkich zainteresowanych.

Formy i narzędzia monitoringu

Ostatni element to określenie form i narzędzi monitoringu. Zapewne znajdą się w tej grupie: analiza programów nauczania realizowanych przez nauczycieli, obserwacja formalna i nieformalna zajęć, kontrola dzienników zajęć, analiza wytworów uczniów, analiza sprawdzianów wewnętrznych i zewnętrznych, analiza sprawozdań przewodniczących zespołów nauczycielskich, analiza procedur związanych z dopuszczeniem programu kształcenia ogólnego oraz zgłoszeniem podręcznika, kontrola realizacji liczby godzin przeznaczonych na obowiązkowe zajęcia edukacyjne. Dla uproszczenia i większej przejrzystości działań monitorujących wykorzystywać należy przede wszystkim prowadzoną w szkole obowiązującą dokumentację pracy. Często bowiem procedury kontrolne wprowadzane w szkołach są wtórne w stosunku do informacji, które generuje dziennik zajęć obowiązkowych, np. w zakresie ewidencjonowania liczby zrealizowanych godzin lekcyjnych. Opracowanie narzędzi monitorujących powinno zacząć się od postawienia pytań mających walor poznawczy w każdym z wybranych obszarów. Jeżeli będą to pytania zamknięte, mogą służyć do szybkiego tworzenia kart kontrolnych. Poniżej przykładowy katalog pytań kontrolnych.

Wdrażanie podstawy programowej:

Czy program nauczania zawiera szczegółowe cele kształcenia i wychowania?
Czy program nauczania zawiera treści zgodne z treściami nauczania zawartymi w podstawie programowej kształcenia ogólnego?
Czy program nauczania zawiera sposoby osiągania celów kształcenia i wychowania, z uwzględnieniem możliwości indywidualizacji pracy w zależności od potrzeb i możliwości uczniów oraz warunków, w jakich będzie realizowany?
Czy program nauczania zawiera opis założonych osiągnięć ucznia?
Czy program nauczania zawiera propozycje kryteriów oceny i metod sprawdzania osiągnięć ucznia?
Czy program nauczania jest poprawny pod względem merytorycznym i dydaktycznym?
Czy przed dopuszczeniem programu nauczania ogólnego do użytku dyrektor szkoły zasięgnął opinii nauczyciela mianowanego lub dyplomowanego posiadającego wykształcenie wyższe i kwalifikacje wymagane do prowadzenia zajęć edukacyjnych, dla których program jest przeznaczony?
Czy przed dopuszczeniem programu nauczania ogólnego do użytku dyrektor szkoły zasięgnął opinii konsultanta lub doradcy metodycznego?
Czy przed dopuszczeniem programu nauczania ogólnego do użytku dyrektor szkoły zasięgnął opinii zespołu nauczycielskiego?
Czy program nauczania integruje treści nauczania?

Analiza planów pracy nauczycieli:

Czy istnieje współzależność pomiędzy wybranym programem nauczania a podstawą programową kształcenia ogólnego?
Czy programy nauczania uwzględniają całą podstawę programową?
Czy treści programu nauczania są zgodne z treściami nauczania zawartymi w podstawie programowej?
Czy nauczyciel uwzględnia możliwości indywidualizacji pracy w zależności od potrzeb i możliwości uczniów?
Czy uczniowie i rodzice znają i akceptują sposoby osiągania celów kształcenia i wychowania, w tym oceniania wiedzy i kompetencji uczniów?

Obserwacja zajęć:

Czy realizowane cele zajęć wynikają z podstawy programowej?
Czy rozwijane są kompetencje zawarte w podstawie programowej?
Czy stosowane są zalecenia, warunki i sposoby realizacji podstawy programowej?
Czy nauczyciele kształtują umiejętność poprawnego posługiwania się językiem polskim?
Czy podczas zajęć realizowana jest umiejętność myślenia naukowego?
Czy uczniowie z należytą starannością komunikują się w języku ojczystym?
Czy uczniowie posiedli właściwą dla swojego stopnia rozwoju umiejętność czytania ze zrozumieniem?
Czy w swoich działaniach dydaktyczno-wychowawczych nauczyciele wspomagają rozwój ucznia poprzez dostosowanie form i metod pracy oraz form i metod oceniania?
Czy w działaniach dydaktyczno-wychowawczych i opiekuńczych uczniowi zapewniono harmonijny rozwój?
Czy u uczniów kształtowane są postawy obywatelskie?
Czy u uczniów kształtowane są nawyki pracy zespołowej?

Kontrola dzienników zajęć obowiązkowych:

Czy zapisy tematów w dziennikach zajęć obowiązkowych są zgodne z realizowanym programem nauczania?
Czy zapisy zrealizowanych zajęć są numerowane?
Czy w szkole została zrealizowana minimalna liczba obowiązkowych zajęć edukacyjnych w skali roku szkolnego i cyklu nauczania?

Analiza wytworów (efektów pracy):

Jakie kompetencje były kształcone na zajęciach?
Czy nauczyciele w należyty sposób przygotowują uczniów do samokształcenia i świadomego korzystania z różnorodnych źródeł informacji?
Czy uczniowie korzystają z zasobów biblioteki szkolnej?

Analiza sprawdzianów zewnętrznych i wewnętrznych:

Czy opracowane narzędzia kontroli uwzględniły umiejętności opisane w podstawie programowej?
Czy narzędzia kontroli pozwalają na określenie słabych i mocnych stron ucznia?
Czy uczniowie w należytym stopniu opanowali kompetencje określone w podstawie programowej?
Czy uczniom mającym trudności w nauce zapewniona jest właściwa pomoc?

Analiza sprawozdań przewodniczących zespołów nauczycielskich:

Czy w planach pracy zespołu nauczycielskiego uwzględniono monitorowanie realizacji podstawy programowej?
Czy program nauczania realizowany jest zgodnie z przyjętymi założeniami?
Czy nauczyciele dokonują koniecznych korekt strategii pracy z uczniami?
Czy zespoły nauczycielskie dokonują korekt w doborze zestawu programów nauczania?
Czy zespoły nauczycielskie dokonują okresowej oceny podręczników używanych w szkole?

Monitoring może objąć całą sferę wymagań podstawy programowej, może być fragmentaryczny czy też czyniony przy okazji realizowanych zgodnie z planem nadzoru pedagogicznego obserwacji zajęć. Ważne, by wszyscy członkowie organizacji czuli się odpowiedzialni za realizację zadań szkoły. Dlatego zalecenia monitorowania realizacji podstawy programowej powinny znaleźć się w planach pracy zespołów nauczycielskich. Na końcu działań istotne jest wskazanie wniosków i rekomendacji dla całej rady pedagogicznej.

Podstawa prawna

1. Rozporządzenie MEN z 27.08.2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2012, poz. 977)
2. Rozporządzenie MEN z 7.02.2012 r. w sprawie ramowych planów nauczania w szkołach publicznych (Dz. U. z 2012, Nr 37, poz. 204)
3. Ustawa z 7.09.1991 r. o systemie oświaty w artykule 22a (Dz. U. z 2004, Nr 256, poz. 2572 ze zm.)
4. Rozporządzenie MEN z 21.06.2012 r. w sprawie dopuszczania do użytku w szkole programów wychowania przedszkolnego i programów nauczania oraz dopuszczania do użytku szkolnego podręczników (Dz. U. z 2012, poz. 752)
5. Rozporządzenie MEN z 21.05.2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz. U. z 2001, Nr 61, poz. 624)

Marek Misztal

Za: M. Misztal, Monitorowanie realizacji podstawy programowej, „Dyrektor Szkoły” nr 3/14, s. 31-33.