„Owego dnia najświętszego narodzenia Pana, gdy król podczas mszy przed ołtarzem błogosławionego Piotra apostoła powstał do modlitwy, papież Leon włożył koronę na jego głowę i cały naród rzymski zawołał: „Karolowi Augustowi przez Boga koronowanemu, potężnemu i pokojowemu cesarzowi rzymskiemu, życie i zwycięstwo!” I po okrzykach, przez papieża, zwyczajem starożytnych władców, został uczczony i jako obdarzony imieniem patrycjusza cesarzem i augustem został nazwany”.

Cyt wg: J. Włodarczyk, Wczesne średniowiecze. Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 4, Warszawa 1960, s. 7.

1. Opisz, jak przebiegała koronacja Karola Wielkiego na cesarza?

Anonim z Normandii o pochodzeniu władzy królewskiej

„Dlatego ze względu na Pana Jezusa Chrystusa uznaje się cesarza za wyniesionego nawet pod niebiosa. […] Zaprawdę, do Boga został on wyniesiony, ponieważ tak bardzo jest on z Nim połączony we władzy, że żadna inna władza nie jest bliższa Bogu ani bardziej wzniosła niż cesarska; tak wszystkie inne władze są niższe”.

Cytat wg: E. H. Kantorowicz, Dwa ciała króla. Studium ze średniowiecznej teologii politycznej, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 2007, s. 53.

„Władza króla jest władzą Boga. Władza ta mianowicie jest boska z natury i królewska dzięki łasce. Stąd król również jest Bogiem i Chrystusem, ale dzięki łasce; i cokolwiek czyni, czyni nie jako zwykły człowiek, ale jako ten, kto stał się Bogiem i Chrystusem dzięki łasce”.

Cytat wg: Op. cit., s. 41.

1. Na podstawie tekstów źródłowych odpowiedz, w jaki sposób Anonim z Normandii uzasadniał pochodzenie i zakres władzy cesarskiej w kontekście średniowiecznej koncepcji persona mixta?

Dekret Synodu laterańskiego o wyborze papieża (1059 r.)

„[…] 3. Po śmierci papieża tego powszechnego Kościoła naprzód kardynałowie-biskupi mają najsumienniej się naradzić a następnie kardynałów-duchownych [t. j. kapłanów i diakonów] do narad zawezwać, w końcu reszta duchowieństwa i lud mają udzielić zgody na nowy wybór. […]

5. Mają zaś go [tj. papieża] wybrać z łona samego kościoła [rzymskiego], jeśli znajdzie się odpowiedni, jeśli zaś nie, z innego ma być wzięty. […]

7. A jeśliby przewrotność złych i niesprawiedliwych ludzi do tego stopnia wzrosła, że czysty, uczciwy i bezinteresowny wybór nie mógłby się w Rzymie odbyć, kardynałowie-biskupi z pobożnym duchowieństwem i świeckimi katolikami, choćby z niewielu, mają moc wybrać papieża w miejscu, które uznają za najwłaściwsze.

8. Ale skoro po dokonanym wyborze zawierucha wojenna lub jakiekolwiek niecne usiłowania ludzkie staną na przeszkodzie, aby wybraniec mógł być wedle zwyczaju na tron wprowadzony (intronizowany), ma on przecież jako papież mieć moc rządzenia świętym Rzymskim Kościołem i załatwiania wszelkich spraw jego […]”.

Cyt. wg: W. Semkowicz, Walka cesarstwa z papiestwem. Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, Krakowska Spółka Wydawnicza, Kraków 1924, s. 7.

1.  Wytłumacz sposób wyboru papieża przedstawiony w dekrecie synodu laterańskiego?
2. W jaki sposób wybierano papieży do roku 1059?
3. Dlaczego stolica dążyła do uregulowania procedur elekcji papieży?

Dictatus papae (1075 r.)

1. Kościół rzymski przez samego Boga został założony.
2. Tylko sam biskup rzymski może być prawnie nazwany biskupem powszechnym.
3. Tylko on sam może biskupów składać z godności lub do nich przywracać.
4. Legat jego przewodniczy wszystkim biskupom na synodzie, nawet gdy jest niższy stopniem i może na nich wydać wyrok złożenia z godności.
5. Nieobecnych może papież składać z godności.
6. Z obłożonymi przez niego klątwą nie wolno przebywać w jednym domu.
7. Jedynie jemu samemu wolno, stosownie do wymagań czasu, nowe prawa wydawać, nowe gminy zakładać, ze zgromadzenia kanoników tworzyć opactwo, z drugiej strony dzielić bogate biskupstwo a ubogie łączyć.
8. On sam tylko może używać insygniów cesarskich.
9. Tylko papieża stopy całować mają wszyscy książęta.
10.  Jego jednego imię ma być wspominane w modlitwach kościelnych.
11. Ten jeden jedyny jest tytuł [papież] na świecie.
12. Jemu wolno władcami rozporządzać [a więc i cesarzy z tronu składać].
13. Jemu wolno w razie potrzeby biskupów z miejsca na miejsce przenosić.
14. W całym Kościele wolno mu duchownych mianować, gdzieby chciał.
15. Mianowany przezeń [duchowny] może być przełożonym innego i kościoła, ale nie może pełnić służby wojskowej i nie może od żadnego biskupa przyjmować urzędu wyższego stopnia.
16. Żaden synod nie może bez jego rozkazu nazywać się powszechnym.
17. Żaden przepis prawny i żadna księga kanonów […] nie ma mieć ważności bez jego woli.
18. Orzeczenie jego przez nikogo nie może być zaczepione, on sam zaś może unieważniać [orzeczenia] wszystkich innych.
19.  Przez nikogo nie może być sądzony.
20. Nikomu nie wolno [sądownie] skazywać apelującego do stolicy apostolskiej.
21. Ważniejsze sprawy każdego kościoła mają być jej przedkładane.
22. Kościół rzymski nigdy nie pobłądził i po wszystkie czasy, wedle świadectwa Pisma św., w żaden błąd nie popadnie.
23. Biskup rzymski, jeśli kanonicznie został obrany, dzięki zasługom św. Piotra, niewątpliwie staje się świętym […].
24. Na jego zlecenie i za jego zezwoleniem wolno poddanym wnosić skargi.
25. Bez zgromadzenia synodalnego może on biskupów składać z godności i na nowo przywracać.
26. Nikt nic ma być uważany za katolika, kto nie zgadza się z Kościołem Rzymskim.
27. On może poddanych zwalniać od wierności bezecnym.

Cyt. wg: W. Semkowicz, Walka cesarstwa z papiestwem. Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, Krakowska Spółka Wydawnicza, Kraków 1924, s. 8-9.

1. Jakie było źródło wyższości władzy duchownej nad świecką w świetle dokumentu?
2. Jaką rolę w Kościele przypisywano papieżowi?
3.  Jakie uprawnienia wobec władzy świeckiej otrzymał papież?

Wyklęcie i złożenie z tronu Henryka IV przez Grzegorza VII na sy­nodzie rzymskim (1076 r.)

„Piotrze święty, książę apostołów, nachyl uszu Twoich i wysłuchaj mię sługę Twego, któregoś od dzieciństwa karmił i do dnia dzisiejszego ochronił od rąk ludzi niegodziwych, którzy mnie za wierność ku Tobie znienawidzili i nienawidzą. Tyś mi świadkiem i Pani moja Matka Boża i Paweł święty, brat Twój między wszystkimi Świętymi, że Twój święty Kościół Rzymski mnie wbrew mej woli do swoich rządów zaciągnął i nie zamyślałem łupiestwa uprawiać na Twej stolicy, a wolałem raczej życie moje skończyć na obczyźnie, niźli dla sławy świata świeckim sposobem przywłaszczyć sobie Twoje miejsce. I dlatego na Twojej łasce, nie na moich zasługach opieram wiarę, że Tobie podobało się i podoba, aby lud chrześcijański Twej pieczy powierzony, był mi posłuszny. W szczególności jest mi powierzona w Twoim zastępstwie i z łaski Twej od Boga dana moc związywania i rozwiązywania w niebie i na ziemi. Wsparty tym zaufaniem, za cześć i w obronie Kościoła Twego, w imieniu Wszechmogącego Boga Ojca i Syna i Ducha św., mocą Twej władzy i powagi, zabraniam królowi Henrykowi, synowi cesarza Henryka, występującemu z niesłychaną zuchwałością przeciw Twemu Kościołowi, sprawowania rządów w całym królestwie niemieckim i we Włoszech a wszystkich chrześcijan zwalniam z więzów przysięgi, którą mu złożyli lub złożą, zakazując komukolwiek służyć mu jako królowi. Godzi się bowiem, by ten, kto cześć Kościoła Twego usiłuje umniejszyć, sam postradał godność, jaką zdaje się posiadać. A ponieważ wzgardził posłuszeństwem chrześcijanina i do Boga, którego porzucił, nie wrócił, obcując z wyklętymi, popełniając wiele zdrożności, lekceważąc sobie moje upomnienia, dla dobra jego – Tyś świadkiem – wydane, a wreszcie odłączając się od Kościoła Twego dla wprowadzenia doń rozłamu, przeto nakładam na niego w Twoim zastępstwie pęta klątwy. […]”.

Cyt. wg: Op. cit., s. 12-13.

1. Na podstawie tekstu wskaż na podstawowe przyczyny ekskomuniki Henryka IV?
2. W oparciu o wiedzę pozaźródłową wyjaśnij kontekst polityczny ekskomuniki.

Przysięga Henryka IV w Kanossie (1077 r.)

„Ja Henryk, król, wobec niezadowolenia i różnicy zdań, jaka wynikła między mną a arcybiskupami, biskupami, książętami, hrabiami oraz resztą panów królestwa niemieckiego i innymi, którzy w tej niezgodzie ich popierają, w przeciągu czasu, który pan papież Grzegorz wyznaczy, uczynimy sprawiedliwość wedle wyroku jego, albo zgodę wedle rady jego, chyba, że jakaś przeszkoda stanie mnie lub jemu na zawadzie, po której ustąpieniu gotów będę do dalszego działania.

A jeśli tenże pan papież Grzegorz zechce iść poza góry lub w inne strony świata, będzie zabezpieczony z mojej strony i ze strony tych, których potrafię poskromić, przed utratą życia i członków lub uwięzieniem, tak on sam, jak i ci, którzy będą w orszaku i poczcie jego, albo ci, którzy bądź przez niego będą posłani, bądź do niego z jakichkolwiek stron przybędą, idąc tam, tam pozostając i stamtąd wracając. I nie będzie miał z mego powodu żadnej innej przykrości, która godziłaby w jego cześć, i jeśliby mu ją ktoś wyrządził, z dobrą wiarą wedle sił moich go [tj. papieża] wspomogę”.

Cyt. wg: Op. cit., s. 14.

1. Do czego zobowiązywał się Henryk w tekście przysięgi z Kanossy?

Konkordat Wormacki (1122 r.)

„Akt cesarski.

W imię świętej i nierozdzielnej Trójcy. Ja Henryk, z Bożej łaski cesarz rzymski Augustus, dla miłości Boga i Świętego Rzymskiego Ko­ścioła oraz pana papieża Kaliksta i dla zbawienia duszy mojej, odstępuję Bogu, świętym apostołom Pańskim Piotrowi i Pawłowi i świę­temu Kościołowi katolickiemu wszelką inwestyturę za pomocą pierścienia i pastorału, zgadzając się we wszystkich kościołach mego królestwa lub cesarstwa na kanoniczny wybór i wolną konsekrację. Posiadłości i lenna [regalia] św. Piotra, zabrane od wybuchu tego sporu aż po dzień dzisiejszy, tak za czasów mego ojca, jak i za moich, zwracam, o ile je mam w posiadaniu, temuż Św. Kościołowi Rzymskiemu, jeśli zaś których nie posiadam, dopomogę wiernie do ich odzyskania. Posia­dłości zaś wszystkich innych kościołów i książąt oraz innych, tak du­chownych jak świeckich, utracone w tej wojnie, zwrócę za radą książąt lub na drodze prawa, o ile je posiadam, te zaś, których nie posiadam, dopomogę wiernie odzyskać. […]

Akt papieski.

Ja Kalikst, biskup, sługa sług Bożych, Tobie umiłowanemu Sy­nowi Henrykowi, z Bożej łaski cesarzowi rzymskiemu Augustowi, ze­zwalam, aby wybory biskupów i opatów królestwa niemieckiego, któ­rzy podlegają królestwu, dokonywały się w Twojej obecności, bez symonii i jakiegokolwiek gwałtu, w ten sposób, abyś w razie wynikłej między stronami niezgody, za radą lub wyrokiem metropolity i bisku­pów z tejże prowincji, rozsądniejszej stronie udzielił swej zgody i po­mocy. Wybrany zaś niechaj otrzyma od Ciebie za pomocą berła lenna [regalia], i to, co Ci z tego tytułu wedle prawa winien będzie, niech wypłaci. Kto zaś z innych stron cesarstwa zostanie wyświęcony, w ciągu sześciu miesięcy lenna za pomocą berła od Ciebie ma otrzymać, i to, co Ci z tego tytułu wedle prawa winien będzie, niechaj wypełni; z wy­jątkiem tego wszystkiego, co oczywiście należy do Kościoła Rzymskiego […]”.

Cyt. wg: W. Semkowicz, Walka cesarstwa z papiestwem. Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, Krakowska Spółka Wydawnicza, Kraków 1924, s. 14-15.

1. Na czym polegał kompromis zawarty pomiędzy cesarzem i papieżem?

Bulla papieża Innocentego III (1198 r.)

„Podobnie jak Bóg, stwórca wszechświata uczynił na firmamencie niebieskim dwa światła: światło większe, aby rządziło dnie, i światło mniejsze, aby rządziło nocą, tak dla umocnienia powszechnego Kościoła, który nazywają królestwem niebieskim, ustanowił dwie wielkie godności, większą, aby jako dniem rządziła duszami, i mniejszą, która jako nocą rządziła ciałami, to są powaga papieska i władza królewska. A jako księżyc bierze swoje od słońca, ponieważ ustępuje mu pod względem wielkości, jakości, położenia i skutków działania, podobnie władza królewska od powagi papieskiej bierze  blask dostojeństwa”.

1. W jaki sposób Innocenty III charakteryzuje relacje pomiędzy władzą duchowną i świecką?
2.  Wskaż na podobieństwa i różnice w ujęciu źródeł władzy w porównaniu do uwag Anonima z Normandii oraz postanowień dyktatu papieskiego z 1075 r.

Cyt. wg: J. Garbacik, K. Pieradzka, Teksty źródłowe do historii powszechnej wieków średnich”, cz. I, Kraków 1951, s. 158-159.

KAPSUŁA 1

INTERPRETACJE

Kulisy odnowienia cesarstwa na Zachodzie budzą pewne kontrowersje. Historycy odmiennie interpretują intencje Karola Wielkiego oraz papieża Leona III, który dokonał intronizacji władcy frankijskiego.

„Decyzja papieska o nadaniu Karolowi tytułu cesarskiego była – jak pisał kronikarz Einhard – monarsze frankijskiemu niemiła. […] wydawałoby sądzić, że Karol bez entuzjazmu przyjmował ów awans od papieża Leona III, osobistości moralnie wątpliwej, której władza w kościele przez niektórych była kwestionowana. To raczej papieżowi potrzebne było odnowienie zachodniego cesarstwa (przeciw Bizancjum, którego cesarze grzęźli właśnie zdaniem papieża w herezji; przeciw rzymskim przeciwnikom Leona III, których Karol miał osądzić za zbrodnię obrazy majestatu, zastrzeżoną prawnie jurysdykcji cesarza). W dodatku drugim, obok decyzji papieskiej, aktem cesarskiego awansu Karola była aklamacja wielmożów rzymskich, których frankijskie król nie szanował ani nie cenił. Tak czy inaczej Karol przyjął jednak tytuł cesarski. Trudno mu przypisywać zamysły odnowienia „uniwersalnego” rzymskiego cesarstwa. Jego cesarstwo było raczej frankijskie niż rzymskie, jego ambicją nie było wskrzeszenie imperium „światowego” w antycznym stylu, ale równouprawnienie z drugim, bizantyjskim cesarstwem”.

Cyt wg: J. Baszkiewicz, Historia Francji, Warszawa 1977, OSSOLINEUM, Wrocław – Warszawa – Kraków – Gdańsk – Łódź, s. 26-27.

„…[Karol] zdając sobie sprawę z własnej potęgi, zamyślał o tytule cesarskim. Marzył przy tym o cesarstwie uniwersalnym, a więc jedynym, obejmującym zarówno Zachód, jak Wschód. Aby zrealizować ten cel, gotów był nawet poślubić synobójczynię, cesarzową bizantyńską – Irenę. Jego plany pokrzyżował jednak Leon III. Obawiając się, aby przy dalszym wzroście potęgi Karola władza duchowna nie została całkowicie podporządkowana świeckiej, wykorzystał obecność monarchy na nabożeństwie Bożonarodzeniowym w rzymskiej bazylice św. Piotra i włożył mu na głowę diadem cesarski […]. Akt koronacji był zaskoczeniem dla Karola. Co więcej, stwarzał ku jego żywemu niezadowoleniu, pozory wyższości władzy duchownej nad świecką. W opinii publicznej bowiem papież stawał się dyspozytorem korony cesarskiej, Karol zaś został zepchnięty do roli wskazanego przezeń elekta”.

Cyt. wg: T. Manteuffel, Historia powszechna. Średniowiecze, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 1996, s. 89-90.

„Przymierze Franków z papieżem zostało skonsumowane w roku 800, w czasie piątej podróży Karola Wielkiego do Italii. Zgromadzenie notablów rozgrzeszyło Leona III z wszelkich zbrodni. Gdy podczas mszy w dniu Bożego Narodzenia modlący się u grobu św. Piotra władca powstał z klęczek, papież nałożył mu na skronie cesarską koronę. Zgromadzeni okrzyknęli Karola „cezarem” i „augustem”, a papież padł przed nim na kolana, oddając mu hołd. Biograf Karola, Einhard, twierdzi, że koronacja nastąpiła spontanicznie, ale według wszelkiego prawdopodobieństwa została starannie wyreżyserowana. Jeżeli chodzi o dotychczasową tradycję, była czymś absolutnie nieprzepisowym: papież Leon nie miał uznanego prawa nadawania tytułu cesarza, a Karol nie miał prawa takiego tytułu otrzymać”.

Cyt wg: N. Davies, Europa. Rozprawa historyka różnice z historią, Wyd. ZNAK, Kraków 2004, s. 335.

1. Wskaż na podstawowe różnice wizji Karola Wielkiego dotyczące odnowionego cesarstwa, w interpretacji Jana Baszkiewicza i Tadeusza Manteuffla.
2. Przedstaw różnice w opisie przebiegu koronacji cesarskiej oraz intencji przyświecających Karolowi Wielkiemu i Leonowi III. Która z interpretacji wydaje Ci się bardziej prawdopodobna? Uzasadnij wybór.

KAPSUŁA 2

Królowie i króliki

Podległość władców poszczególnych państw domowi cesarskiemu czy też papieżowi, miała wiele źródeł, m.in. zależność feudalną rozciągniętą w okresie średniowiecza na relacje międzypaństwowe, ideologię uniwersalistyczną przyznającą cesarzowi i papieżowi prymat wśród innych państw chrześcijańskich, wreszcie, podległość poszczególnych władców, będącą wynikiem układu sił, lub konsekwencją planu politycznego. Wśród władców europejskich byli również tacy, którzy bez możnych protektorów nie utrzymaliby władzy – tych pogardliwie nazywano reguli (tzn. królikami – mało znaczącymi królami).

List Grzegorza VII do króla węgierskiego Gejzy (1075 r.)

„[…] Sądzimy, że jest Ci wiadomym, iż królestwo węgierskie, jako też i inne przezacne królestwa, powinny istnieć o własnej swobodzie i nie podlegać królom innych królestw, lecz tylko świętej i powszechnej Matce Rzymskiemu Kościołowi, która poddanych nie ma zasługi, lecz wszystkich podejmuje jako synów. A ponieważ Twój krewny [Salomon] od króla niemieckiego, a nie od papieża rzymskiego otrzymał królestwo, panowaniu jego przeszkodził wyrok boży […]”.

Cyt. wg: W. Semkowicz, Walka cesarstwa z papiestwem. Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej, Krakowska Spółka Wydawnicza, Kraków 1924, s. 10.

Przysięga lenna Dymitra Swinimira, księcia Chorwacji, złożona papieżowi podczas koronacji na króla (1076 r.)

„Ja Dymitr […] do rządzenia królestwem postanowiony, obiecuję wypełnić wszystko, co mi Jego Świątobliwość poleci, tak, iż cokolwiek Stolica apostolska, jako też jej legaci w tym królestwie uchwalili albo uchwalą, tego nieodwołalnie dopilnuję i dwieście bizantów trybutu rocznego płacić postanawiam. […] Ja Dymitr z Bożej łaski i z daru Stolicy apostolskiej król, świętemu Piotrowi i panu memu papieżowi Grzegorzowi i jego następcom będę wierny”.

Cyt. wg: Op. cit., s. 11.

1. Jakich przestróg i rad udziela Grzegorz VII królowi Gejzie?
2. Do czego zobowiązał się książę Dymitr w przysiędze złożonej papieżowi?
3. Scharakteryzuj kontekst polityczny aktywności dyplomatycznej Rzymu w latach 1075-76.