Królestwo Polskie utworzono na mocy postanowień Kongresu Wiedeńskiego z części ziem Księstwa Warszawskiego. Królestwo było połączone z Rosją unią personalną. Podstawą ustroju Kongresówki była konstytucja nadana przez cara Aleksandra I, a opracowana przez księcia Adama Jerzego Czartoryskiego. Z punktu widzenia praw i swobód obywatelskich, porządek prawno-ustrojowy Królestwa Polskiego był wydawał się być liberalniejszy niż rozwiązania przyjęte w Księstwie Warszawskiem. Niestety, późniejsze ustawodawstwo i praktyka władz rosyjskich uczyniły z wielu postępowych zapisów konstytucji “martwą literę”.

TEKSTY ŹRÓDŁOWE:

O władzy króla:

Konstytucja Królestwa Polskiego (27 listopada 1815 r.)

Tytuł III. O rządzie

Rozdział I. O królu

Art. 35. Rząd jest w osobie króla. Król sprawuje władzę wykonawczą w całej swej rozciągłości. Wszelka władza wykonawcza lub administracyjna od niego tylko pochodzić może.
Art. 36. Osoba królewska jest święta i nietykalna.
Art. 37. Wszystkie akta publiczne sądów, trybunałów i magistratur jakich bądź pod królewskim wydawane będą imieniem. Monety i stemple nosić będą oznakę przez niego wskazaną.
Art. 38. Kierunek siły zbrojnej w pokoju i wojnie, jako też mianowanie dowódców i oficerów, należą wyłącznie do króla.
Art. 39. Król rozrządza dochodami państwa stosownie do ułożonego budżetu, a przez siebie potwierdzonego.
Art. 40. Prawo wydawania wojny i zawierania traktatów i umów wszelkich zachowane jest królowi.
Art. 41. Król mianuje senatorów, ministrów, radców stanu, referendarzy, prezesów komisji wojewódzkich, prezesów i sędziów różnych sądownictw, do nominacji królewskiej zachowanych, agentów dyplomatycznych i handlowych, tudzież wszystkich innych urzędników administracyjnych bądź przez siebie bezpośrednio, bądź przez upoważnione do tego od siebie władze.
Art. 42. Król mianuje arcybiskupów i biskupów różnych wyznań, sufraganów, prałatów i kanoników.
Art. 43. Prawo ułaskawienia zachowane jest wyłącznie królowa, który jest mocen darować lub zamienić karę.
Art. 44. Do panującego należy ustanowienie, urządzenie i rozdawnictwo orderów cywilnych i wojskowych,
Art. 45. Wszyscy nasi następcy do Królestwa Polskiego powinni się koronować, jako królowie polscy w stolicy, podług obrządku, jaki ustanowimy, i wykonają następującą przysięgę: i „Przysięgam i przyrzekam przed Bogiem i na ewangelię, iż ustawę konstytucyjną zachowywać i zachowania jej wszelkimi siłami przestrzegać będę”.
Art. 46. Do króla należy prawo nadania szlachectwa, naturalizacji i tytułów honorowych.
Art. 47. Wszelkie rozkazy i postanowienia królewskie powinny być zaświadczone podpisem ministra naczelnika wydziału, który będzie odpowiedzialnym za wszystko, co by te rozkazy lub postanowienia obejmować mogły przeciwnego konstytucji i prawom.

O władzy ustawodawczej:

Rozdział II. O senacie

Art. 108. Senat składa się z książąt krwi cesarsko-królewskiej; z biskupów; z wojewodów; z kasztelanów.

Art. 109. Liczba senatorów nie może przenosić połowy liczby posłów i deputowanych.

Art. 110. Król mianuje senatorów. Urzędy ich są dożywotnie. Senat podaje królowi za pośrednictwem namiestnika po dwóch kandydatów na każde miejsce wakujące senatora, wojewody lub

Art. 111. Aby być podanym za kandydata na senatora, wojewodę lub kasztelana, trzeba mieć najmniej trzydzieści pięć lat skończonych, opłacać dwa tysiące złotych rocznego podatku i dopełniać innych warunków, prawami organicznemi przepisanych.

Art. 112. Książęta krwi mają prawo zasiadać i wotować w senacie, skończywszy lat ośmnaście.

Art. 113. W senacie prezyduje pierwszy członek podług porządku, przepisanego osobnem postanowieniem.

Art. 114. Oprócz swych atrybucji prawodawczych senat używa innych, które są osobno oznaczone

Art. 115. Do pełnienia swych atrybucji prawodawczych senat inaczej zgromadzać się nie może, jak w czasie sejmu za zwołaniem królewskiem. Do innych czynności senat przez prezesa zwo­łanym będzie.

Art. 116. Senat stanowić będzie względem oddania pod sąd senatorów, ministrów naczelników wydziałów rządowych, radców stanu i referendarzy, wykraczających w urzędzie bądź na odesłanie królewskie lub namiestnika, bądź na zaskarżenie izby poselskiej.

Art. 117. Senat stanowi ostatecznie względem ważności sejmików, zgromadzeń gminnych i wyborów; tudzież o układaniu ksiąg obywatelskich tak sejmikowych, jak zgromadzeń gminnych.

Rozdział III. O izbie poselskiej

Art. 118. Izba poselska składa się

1) z siedmiudziesiąt siedmiu posłów, wybranych na sejmikach, czyli zgromadzeniach szlachty, licząc po jednym pośle ł. każdego powiatu;

2) z pięciudziesiąt i jeden deputowanych od gminów. W izbie poselskiej prezyduje marszałek, wybrany z jej grona, a od króla mianowany.

Art. 119. Cały kraj Królestwa Polskiego dzieli się pod względem reprezentacji narodowej i wyborów na siedemdziesiąt siedem powiatów i pięćdziesiąt i jeden okręgów gminnych, ośm okręgów gminnych będzie w mieście Warszawie, a czterdzieści trzy w reszcie kraju.

Art. 120. Członki izby poselskiej zostaną w urzędowaniu lat sześć. Odnawiają się w trzeciej części co dwa lata. A zatem l na pierwszy raz jedna trzecia część członków izby poselskiej zostanie na urzędzie tylko przez dwa lata, a druga trzecia część przez lat cztery. Los oznaczy członków, wychodzących w tych dwóch epokach. Członki wychodzące mogą być nieograniczenie na nowo obranymi.

Art. 121. Aby być obranym na członka izby poselskiej trzeba mieć lat trzydzieści skończonych, być w używaniu praw obywatelskich i opłacać podatku najmniej złotych polskich sto.

Art. 122. Żaden urzędnik publiczny, cywilny i wojskowy nie może być obranym na członka izby poselskiej, jeżeli wprzód nie otrzyma zezwolenia swojej zwierzchniej władzy.

Art. 123. Gdyby poseł deputowany, który przed wybraniem swem nie posiadał żadnego urzędu płatnego ze skarbu publicznego, urząd takowy po wyborze swym przyjął, nowy sejmik lub zgromadzenie gminne zwołanem będzie, a to końcem przystąpienia do nowego wyboru posła lub deputowanego.

Art. 124. Król ma prawo rozwiązać izbę poselską. Gdy tego prawa użyje, izba się rozejdzie, a król nakazuje w przeciągu dwóch miesięcy nowe wybory posłów i deputowanych.

Rozdział IV. O sejmikach

Art. 125. Szlachta właściciele każdego powiatu, zebrani na sejmikach, wybierają jednego posła, dwóch członków rady wojewódzkiej i układają listą kandydatów na urzędy administracyjne.

Art. 126. Sejmiki inaczej zgromadzać się nie mogą tylko za zwołaniem królewskiem, w którem czas zebrania się, czynność i trwanie sejmików będą oznaczone.

Art. 127. Na sejmikach wetować nie mogą tylko szlachta, w księgę obywatelską szlachty powiatu wpisani, używający praw obywatelskich, mający lat dwadzieścia jeden skończonych i posiadających własność gruntową.

Art. 128. Księgi obywatelskie szlachty powiatu układane będą przez rady wojewódzkie, a przez senat zatwierdzone.

Art. 129. Na sejmikach prezyduje marszałek mianowany przez króla.

Rozdział V. O zgromadzeniach gminnych

Art. 130. W każdym okręgu gminnym będzie zgromadzenie gminne, które wybiera jednego deputowanego na sejm, jednego członka rady wojewódzkiej i układa listę kandydatów na urzędy administracyjne.

Art. 131. Do zgromadzeń gminnych przypuszczonym będzie

1) każdy obywatel właściciel nieszlachcic, opłacający z swej własności gruntowej jaki bądź podatek;

2) każdy rękodzielnik i przełożony nad czeladzią warsztatową, każdy kupiec, mający własny zapas w sklepie lub w magazynie wartości dziesięciu tysięcy złotych polskich;

3) wszyscy plebani i wikariusze;

4) profesorowie, nauczyciele i inne osoby, mające sobie powierzone oświecenie publiczne;

5) każdy artysta, znakomity z talentów, znajomości lub przysług, uczynionych bądź handlowi, bądź kunsztom.

Art. 132. Nikt nie może wotować na zgromadzeniu gminnem, jeżeli nie jest wpisanym w księgę obywatelską gminną, jeżeli nie używa praw obywatelskich i jeżeli nie ma lat dwadzieścia jeden skończonych.

Art. 133. Listę właścicieli, mających prawo -io wetowania na zgromadzeniach gminnych, układać będzie rada wojewódzka; listę rękodzielników, kupców i obywateli znakomitych z talentów i przysług komisja spraw wewnętrznych; listę plebanów i wikariuszów, jako też urzędników oświecenia Komisja Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego.

Art. 134. Na zgromadzeniach gminnych prezyduje marszałek mianowany przez króla.

Rozdział VI. O radach wojewódzkich

Art. 135. W każdym województwie będzie rada wojewódzka, złożona z radców, wybranych na sejmikach i zgromadzeniach gminnych.

Art. 136. W radzie wojewódzkiej prezyduje radca najstarszy wiekiem.

Art. 137. Do głównych atrybucji rad wojewódzkich należy

1) wybór na urzędy sędziowskie w dwóch pierwszych instancjach;

2) formowanie i oczyszczanie listy kandydatów na urzędy administracyjne;

3) przestrzeganie dobra województwa, wszystko – stosownie do osobnych urządzeń

Marek Misztal