Początki państwa Franków

Frankowie przybyli do północnej Galii w połowie IV w. Ich ekspansja przejawiająca się okresowymi najazdami łupieżczymi, z czasem przerodziła się w stałą akcję osadniczą. W jej efekcie ludność germańska zaczęła stanowić istotny element społeczności galo-rzymskiej, zarówno w obrębie życia gospodarczego jak i politycznego. Niedawni najeźdźcy teraz zajmowali się rolnictwem i hodowlą (wzmacniając grupę wolnych posiadaczy ziemi) oraz zbrojnie wspierali Rzym w obronie przez zalewem Hunów.

Frankowie funkcjonowali w obrębie dwóch grup plemiennych: Franków Ripuarskich (żyjących w na środkowych Renem) i Salickich (osiadłych nad dolnym Renem). Władca tych ostatnich – Meroweusz, w roku 451 uczestniczył w bitwie na Polach Kataluińskich w pobliżu Châlons, gdzie sprzymierzone wojska frankońskie, wizygockie i rzymskie, pod dowództwem Aecjusza Flawiusza, zadały klęskę armii Attyli, przerywając marsz Hunów w głąb prowincji zachodniego cesarstwa.

Galia Merowingów

Proces konsolidacji plemion frankońskich zapoczątkował wnuk Meroweusza – Chlodwig, który pod koniec V w. wyruszył ze stolicy w Tournai na podbój Galii. W 486 r. w bitwie pod Soisson pokonał Siargiusza, który stał na czele rzymskiej enklawy leżącej w dorzeczu Sekwany. Rozrost terytorialny posiadłości Chlodwiga zachęcił go do wystąpienia przeciwko Alamanom, których pobił pod Tolbiac w 496 r. Po tym zwycięstwie, wspierający Chlodwiga pozostali przywódcy frankońscy uznali jego zwierzchność. Tym samym władca z Tournai stał się panem północnej Galii. Małżeństwo Chlodwiga z chrześcijańską księżniczką Klotyldą oraz przyjęcie chrztu (496 r.), należy rozpatrywać przede wszystkim w kategoriach politycznych. Akt ten dawał ambitnemu władcy przewagę nad pozostałymi plemionami germańskimi wyznającymi arianizm i zagwarantował wsparcie ludności katolickiej oraz hierarchii kościelnej. Wkrótce Frankowie skierowali się przeciwko Burgundom, a w 507 r. zwyciężyli Wizygotów w bitwie pod Poitiers i zajęli Akwitanię. Szeroki dostęp do Morza Śródziemnego Frankowie uzyskali już po śmierci Chlodwiga (zm. w 511 r.), kiedy to anektowali Prowansję i ostatecznie podporządkowali sobie Burgundów (534 r.). W następnych latach monarchia merowińska objęła całe terytoria Alamanów, Turyngów i Bawarów, kontrolując ziemie od Pirenejów po Wezerę. Tak ukształtowane państwo składało się z trzech części: Neustrii na zachodzie (z ośrodkiem w Paryżu), Austrazji na wschodzie (z ośrodkiem w Reims) i Burgundii.

Państwo patrymonialne

Porządek społeczny państwa wczesnofrankońskiego opierał się na spisanym pod koniec V w. prawie zwyczajowym (Lex Salica), hołdującemu organizacji rodowej. Trzonem społeczeństwa byli wolni posiadacze ziemi, na których spoczywał obowiązek służby wojskowej. Mięli oni prawo do uczestniczenia w wiecach, gdzie między innymi decydowano o wojnie i pokoju, o podziale łupów i wyborze króla. Ów zwyczaj zasadzający się na demokracji wojennej, z jednej strony ograniczał władzę królewską, z drugiej zaś dawał monarsze sprawny instrument sprawowania władzy jakim była armia. Sam Chlodwig starał się rolę wieców wojskowych ograniczyć do funkcji przeglądu wojsk, natomiast akt elekcji zawęzić do członków własnego rodu.

Państwo traktowane było jak osobista własność króla (patrimonium), a jego ziemie mogły być przez niego dowolnie rozdysponowane pomiędzy dzieci lub możnych, których chciał wynagrodzić. Król sprawował rządy bezpośrednie lub działał poprzez urzędników. Najistotniejszą rolę odgrywali urzędnicy dworscy, przede wszystkim zaś intendenci dworscy zwani majordomami (majordomus). Na rozległych obszarach państwa króla reprezentowali, stojący na czele okręgów ziemskich (pagi) komesowie (comes civitatis). Posiadali oni władzę wojskową, cywilną i sądowniczą. Pagusy dzieliły się na mniejsze terytoria określane mianem setek (centena), gdyż zamieszkiwało je stu wojowników wraz z rodzinami.

Dominacja Karolingów

Oznaki osłabienia struktur państwowych przypadły już na połowę VI w. Ich przyczyn należy upatrywać przede wszystkim w trwających walkach dynastycznych, które doprowadziły do podziału terytorium Chlodwiga pomiędzy jego potomków. W okresie tym usamodzielniła się Bawaria oraz Akwitania; coraz bardziej nasilał się separatyzm celtyckiej Bretanii. Chęć usunięcia słabnących monarchów, których nazywano gnuśnymi (rois fainéants), zaczęła stanowić wyzwanie dla ambitnych majordomów. Pierwszą taką próbę podjął w roku 656 majordom Austrazji Girmoald. Akcja zakończyła się jednak niepowodzeniem. Trwałego przejęcia kontroli nad państwem, przy zachowaniu pozorów władzy Merowingów, dokonał Pepin z Heristalu. Zjednoczył on Neustrię, Austrazję i Burgundię oraz zagwarantował dziedziczenie tytułu majordomów pałacu w Austrazji przez członków jego rodu. Następcą Pepina został jego syn Karol, zwany Młotem. To on w okolicach Poitiers, w 732 r., zdołał zatrzymać inwazję Arabów na tereny Europy Zachodniej.

Zerwać z pozorami władzy Merowingów zdołał następca Karola – Pepin Krótki, który w tej sprawie uzyskał przychylność papieża Zachariasza, szukającego protekcji Franków wobec zaborczej polityki Longobardów w Italii. Słynne zapytanie Pepina o to, czy „godzi się, aby jeden panował, drugi zaś rządził?”, rozpoczęło proces detronizacji Childeryka III. W 751 r. podczas zjazdu możnych w Soisson Pepin uzyskał zgodę na usunięcie ostatniego Merowinga i przyjęcie korony Franków. Rewanżując się za wsparcie w sporze sukcesyjnym, w efekcie dwóch wypraw – 754 i 756 r. wojska frankońskie pokonały Longobardów, a wydarte im ziemie Egzarchatu Raweńskiego zostały przekazane następcy Zachariasza – Stefanowi II, dając początek Państwu Kościelnemu (Patrimonium Sancti Petri).

Cesarstwo Karola Wielkiego

Pepin zmarł w 768 r. pozostawiając państwo synom: Karlomanowi i Karolowi, nazwanemu później Wielkim. Decyzja ta wśród przeciwników potęgi karolińskiej obudziła nadzieję na rychłe osłabienie państwa Franków. Niespodziewana śmierć Karlomana ustabilizowała pozycję starszego z braci – Karola i pozwoliła na zorganizowanie akcji wojskowej w zbuntowanej Akwitanii oraz podjęcie działań przeciwko saskim najeźdźcom (772 r.). Rok później, na wskutek nalegań papieża Hadriana, Karol udał się do Italii, gdzie zbrojnie starł Longobardów pozamykanych w twierdzach warownych, a ich państwo anektował. Przez kolejne trzydzieści lat poszerzał swoje państwo we wszystkich kierunkach. Do Saksonii Frankowie wrócili w 779 r. bezlitośnie łupiąc ten kraj i przeprowadzając ostrą chrystianizację. Walka o panowanie nad tą ziemią trwałą do 804 r. Wyprawy saskie otworzyły Karolowi drogę na ziemie słowiańskie nad Łabą i Soławą, które wkrótce uzależnił od swojego państwa (wyprawy 782 i 789 r.). W latach 80. i 90. VIII w. Frankowie rozszerzyli własną dziedzinę również o marchię bretońską, Bawarię, Karyntię, ziemie Awarów i marchię hiszpańską. Zwieńczeniem sukcesów było nadanie Karolowi do godności cesarza w 800 r. Ceremonia odbyła się podczas podróży króla do Italii. Gdy ten modląc się u grobu św. Piotra wstał, papież Leon III nałożył mu na skronie koronę cesarską, po czym zawołał: „Karolowi Augustowi przez Boga koronowanemu, potężnemu i pokojowemu cesarzowi rzymskiemu, życie i zwycięstwo!”, upadł na kolana i oddał monarsze hołd. Tytuł cesarza nie oznaczał bynajmniej chęci odnowienia uniwersalnego imperium rzymskiego. Świadomy własnej potęgi władca Franków, mógł jednakowoż żądać równouprawnienia w relacjach ze Wschodem. Konstantynopol długo nie mógł pogodzić się z wyniesieniem Karola, traktując ten krok za uzurpację. Ostatecznie uznał cesarza Zachodu dopiero w 812 r.

System rządów

Podobnie jak poprzednicy, Karol sprawował rządy osobiste. Przemierzając wraz z dworem terytoria swojego imperium wprowadzała szereg regulacji prawnych, tzw. kapitularzy. Dotyczyły one szerokiego spektrum spraw życia społecznego i gospodarczego. Wśród dostojników dworskich nie było już jednak majordoma, którego urząd został zlikwidowany. Przy załatwianiu trudniejszych spraw Karol zasięgał opinii rady królewskiej (consilium regis). Było to gremium złożone z dostojników świeckich i duchownych powoływanych do urzędu przez monarchę.

Dawny podział administracyjny na okręgi ziemskie został utrzymany, pojawiły się jednak hrabstwa (comitatus), na czele których stanęli hrabiowie (comes). W zamian za pracę posiadali oni prawo do użytkowania dóbr królewskich w charakterze beneficjów (honores). Ziemie kresowe nosiły nazwę marchii (marca, limes). Na ich czele stali margrabiowie (marchio) zwani także książętami (dux). Urzędnicy ziemscy posiadali szerokie uprawnienia wojskowe, administracyjne i sądownicze. Ich praca poddawana była regularnej kontroli inspektorów królewskich (missi dominici), którzy, co z dumą podkreślali kronikarze, nie przyjmowali „prezentów”.

Renesans karoliński

Karol Wielki to nie tylko wojownik, polityk i legislator, ale także reformator. W sferze gospodarczej wspomina się głównie reformę monetarną, która doprowadziła do zrównoważenia rynku wewnętrznego poprzez wprowadzenie monometalizmu srebrnego. Podstawa nowego systemu stał się srebrny denar, dzielący się na półdenary. Okres rządów Karola zaznaczył się istotnym rozwojem kultury. Często, dla podkreślenia przeobrażeń wówczas zachodzących, używa się określenia renesansu karolińskiego. U podstaw zmian kulturowych legła reforma szkolnictwa. Nauczanie przebiegało dwustopniowo. Pierwszy stopień, tzw. trivium, obejmował gramatykę, retorykę i dialektykę. Stopień drugi (quadrivium) kształcił kompetencje w zakresie: arytmetyki, geometrii i muzyki. Rozwój szkół przyklasztornych i przykatedralnych spowodował konieczność opracowania sporej ilości tekstów pomocniczych. Kopiści pracujący w skryptoriach, dążąc do ujednolicenia słowa pisanego zarzucili kursywę karolińską i w jej miejsce wprowadzili nowy typ pisma nazwany minuskułą karolińską. Rozwój nauki i podniesienie kultury nie mogłyby się nastąpić bez osobistego zaangażowania króla, który rozwinął mecenat artystyczny, chętnie otaczając się ludźmi uczonymi. Wśród nich warto wymienić: filozofa, pedagoga i teologa – Alkuina z Yorku, poetę Teodulfa, gramatyka Piotra z Pizy, Agobarda z Lyonu, a także Einharda – autora żywotów świętych oraz biografii Karola Wielkiego (Vita Karoli Magni). Równocześnie rozwijała się sztuka, która poszukując nowego wyrazu artystycznego, zagłębiała się we wzorce germańskie oraz zaczęła nawiązywać do estetyki klasycznej. Owo pomieszanie wątków można zauważyć głównie w rozwiązaniach sakralnych (bazylikowych), gdzie często nawiązywano do tradycji rzymskich, kontynuując motywy merowińskie. Czasy Karola zasłynęły położeniem mostu na Renie w Moguncji, połączeniem kanałem (Kaisergrab) dopływów Renu i Dunaju, pobudowaniem pałaców w Nijmegen i Engelheim. Najważniejszym, zachowanym zabytkiem architektonicznym, jest kaplica pałacowa w Akwizgranie, wybudowana według wzorców raweńskich.

Rozpad państwa Karolingów

Po śmierci Karola Wielkiego (814 r.), tron Karolingów przejął jego syn Ludwik. Nieudolność jego rządów zbiegła się z nasileniem zagrożenia zewnętrznego – wzrosła aktywność piratów normańskich na północy oraz Saracenów na południu. Niekorzystnie rysowała się sytuacja gospodarcza z zamierającym handlem i słabym rolnictwem. Spory Ludwika z jego synami o dziedzictwo po Karolu, w końcu doprowadziły do faktycznego rozpadu państwa. W 843 r. podpisano w Verdun układ dokonujący podziału monarchii karolińskiej na trzy części. Karol Łysy otrzymał ziemie na zachodzie: Neustrię, Akwitanię, zachodnią Burgundię i marchię hiszpańską. Lotar objął tytuł cesarza oraz Austrazję, wschodnią Burgundię, Prowansję i Italię. Ludwik Niemiec uzyskał: Saksonię, Szwabię i Bawarię.

Podział powstały w Verdun okazał się nietrwały. Popadając w ciągłe waśnie, jedynie w latach 885–887 na powrót ziemie Karolingów znalazły się pod jednym panem. Wkrótce w we Francji i Niemczech do władzy doszły nowe dynastie.

Schemat: Urzędy dworskie w państwie Karola Wielkiego

Źródło: Wiek V-XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, opr. M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenard, Warszawa 1997, s. 66.

1. Omów proces rozwoju terytorialnego państwa Franków w okresie dominacji merowińskiej i karolińskiej.
2. Jakie przesłanki zdecydowały o przyjęciu chrztu przez Chlodwiga? Odpowiedz na podstawie tekstu wiodącego oraz tekstu źródłowego nr 1.
3. Jaką pozycję w państwie wczesnośredniowiecznym odgrywali władcy?
4. Jakie były źródła kryzysu państwa frankońskiego w VII i VIII w.?
5. W jaki sposób funkcjonował system rządów w państwie karolińskim?
6. Określ wpływ władców frankońskich na sytuację w ówczesnej Europie.
7. Czy Karola Wielkiego można nazywać reformatorem państwa?
8. Jakie znaczenie miał traktat z Verdun?

 Marek Misztal