Pomagać, to w szerokim znaczeniu dokonywać wysiłku na rzecz innej osoby, poratować ją w trudnej sytuacji, ułatwić funkcjonowanie, przyczynić się do poprawy jakości życia. Stosowne rozporządzenie ministra edukacji narodowej w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej wyjaśnia, że w stosunku do uczniów pomoc polega ona na „rozpoznawaniu i zaspokajaniu indywidualnych potrzeb rozwojowych i edukacyjnych ucznia oraz rozpoznawaniu indywidualnych możliwości psychofizycznych”^[1] wynikających m.in.: z niepełnosprawności, niedostosowania społecznego, posiadanych szczególnych uzdolnień, specyficznych trudności w uczeniu się, zaburzeń komunikacyjnych, chorób przewlekłych, przeżytych sytuacji traumatycznych, niepowodzeń edukacyjnych, zaniedbań środowiskowych, czy też występujących trudności adaptacyjnych. Mamy zatem całą paletę sytuacji i zachowań, które powinny uruchomić odpowiednie wsparcie dziecka.

Etapy organizacji wsparcia psychologiczno-pedagogicznego

Organizacja wsparcia, tak jak wszystkie procesy służące budowaniu jakości pracy szkoły, powinna obejmować kilka etapów: identyfikacji, zdefiniowania problemu i jego analizy, wskazania działań zaradczych rozłożonych w czasie wraz z realizatorami określonych form wsparcia, określenia sposobów gromadzenia, analizy i interpretacji danych, a także oceny wartości podejmowanych działań ze względu na przyjęte założenia.

Za organizację pomocy psychologiczno-pedagogicznej w placówce odpowiada dyrektor. Wdrażając działania pomocowe, ma on do dyspozycji te osoby, które służą wsparciem dla dziecka w codziennej pracy: nauczycieli, wychowawców, pedagoga i logopedą, czasami zaś psychologa. Cytowane powyżej rozporządzenie MEN, wskazuje na formy pomocy, które mogą zaistnieć w szkole. Są to: klasy terapeutyczne, zajęcia rozwijające uzdolnienia, zajęcia dydaktyczno-wyrównawcze i specjalistyczne, warsztaty, porady i konsultacje. W szkołach III i IV etapu kształcenia, mogą to być również zajęcia związane z wyborem dalszego kierunku kształcenia i zawodu.

Propozycja rozwiązań

Dla zilustrowania zagadnienia, jako przykład możliwych form organizacyjnych wsparcia, chciałbym wskazać na warsztaty klasowe, realizowane przez wychowawcę, przy wsparciu nauczycieli i pedagoga szkolnego. Ze względu na charakter opracowania, wskaże jedynie na podstawowe wątki proponowanego wsparcia: tematykę warsztatów, osnowę zajęć oraz kryteria sukcesu. Działania polegające na wzmacnianiu procesów grupowych w zespole klasowy są częste, między innymi ze względu na dominujący w projektowaniu pracy szkoły aspekt wychowania, rozumiany jako proces kształtowania pożądanych i akceptowanych postaw, zachowań oraz cech osobowości dzieci i młodzieży.

1. Identyfikacja problemu

Zespół klasowy, dla którego stworzony był program liczył 24 osoby (9 dziewcząt i 15 chłopców). Byli to uczniowie klasy czwartej. Pochodzili oni z siedmiu miejscowości wchodzących w skład obwodu szkolnego. W przypadku pięciorga uczniów przyjście do szkoły z innej placówki stanowiło pierwszy kontakt z grupą rówieśniczą. Miejscowości, w których mieszkali uczniowie, to w przewadze tereny rolnicze o zróżnicowanym potencjale ekonomicznym i społeczno-kulturowym. Zdefiniowany problem występujący w grupie, to przede wszystkim brak respektowania podstawowych norm społecznych, przy jednoczesnej niskiej samoocenie własnej części dzieci, słabych wynikach kształcenia oraz braku identyfikacji ze szkołą.

1. Analiza

Pomysłem na dobre funkcjonowanie dzieci w szkole było zorganizowanie warsztatów, które pozwoliłby „odkryć” własne – mocne i słabe strony, zaakceptować niedoskonałości, wyeliminować niepożądane zachowania i postawy i zintegrować się z grupą rówieśniczą. Program podzielono na trzy moduły: I) Ja – moje słabe i mocne strony, II) Ja – w klasie i szkole oraz III) Ja – wśród swoich. Głównym założeniem układu tematycznego była próba stworzenie trzech perspektyw, w obrębie których wychowanek dokonuje oceny i korekty swoich zachowań.

2. Planowanie i realizacja

Zestaw tematyczny nie obejmuje wszystkich godzin wychowawczych, w obrębie których wychowawca i uczniowie muszą mieć możliwość reagowania na pojawiające się problemy i sytuacje wychowawcze.

Kryterium sukcesu. Uczeń:

• Zna podstawowe zasady funkcjonowania w grupie.
• Potrafi określić zachowania pożądane i niepożądane w różnych sytuacjach.
• Zna sposoby rozwiązywania konfliktów.
• Zna sposoby efektywnego porozumiewania się.
• Potrafi określić swoje słabe i mocne strony.
• Potrafi zachować się asertywnie.
• Rozumie, jaki wpływ na dalsze życie mają nieodpowiedzialne decyzje, często wymuszane przez środowisko zewnętrzne.

Kryterium sukcesu. Uczeń:

• Zna podstawowe prawa i obowiązki ucznia.
• Potrafi wskazać sytuacje, które mogą zwiększyć stres związany z obowiązkiem szkolnym.
• Zna podstawowe zasady efektywnego uczenia się.
• Rozumie znaczenie odpoczynku w codziennej pracy.
• Zna podstawowe metody relaksacyjne.
• Stara się być odpowiedzialny w codziennych sytuacjach związanych z funkcjonowaniem w grupie uczniowskiej, sąsiedzkiej i koleżeńskiej.
• Próbuje dokonywać okresowego podsumowania wyników nauczania.
• Wie, do kogo się zwrócić w sytuacjach stresowych, niebezpiecznych.

Kryterium sukcesu. Uczeń:

• Potrafi wskazać na podstawowe obowiązki poszczególnych członków rodziny.
• Rozumie konieczność porozumiewania się w rodzinie.
• Wspólnie z rodzicami omawia problemy szkole i osobiste.
• Dokonuje pierwszych prób określenia swoich priorytetów.
• Wskazuje na scenariusze dobre i złe.
• W sytuacjach konfliktowych zawsze próbuje rozwiązać problem na drodze kompromisu.

Zespoły nauczycielskie

Należy pamiętać, że o ile w odniesieniu do uczniów, wdrażając wsparcie skupiamy się na diagnozowaniu i zaspokajaniu potrzeb wynikających z ich sytuacji osobistej bądź z niedostatków funkcjonowania w grupie, to w odniesieniu do rodziców i nauczycieli, zainicjowana pomoc polega rozwijaniu ich umiejętności wychowawczych w celu zwiększania efektywności pomocy psychologiczno-pedagogicznej dla uczniów. Oznacza to, że dyrektor jako lider wsparcia, stymulując aktywność zespołów interdyscyplinarnych, powinien posiadać wiedzę dotyczącą posiadanych przez realizatorów pomocy kompetencji i kwalifikacji, a gdy tych brakuje – właściwie ukierunkowywać rozwój rady pedagogicznej w ramach planu doskonalenia. Nawiązuje do tego rozporządzenie MEN w sprawie nadzoru pedagogicznego, z którego wynika wprost, iż dyrektor wspomaga nauczycieli w realizacji ich zadań m.in. poprzez: diagnozę pracy szkoły (również w zakresie stosowanej pomocy), motywowanie do doskonalenia zawodowego oraz organizację szkoleń i rad[2].

Współcześnie, trudno wyobrazić sobie by efektywne wsparcie dziecka w przedszkolach i szkołach mogło odbywać się bez zaangażowania zespołów nauczycielskich. Wynika to z pragmatyki zawodowej, poziomu świadomości rad pedagogicznych oraz z przepisów prawa oświatowego. Między innymi w załącznikach do rozporządzenia MEN z 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół czytamy, iż nauczyciele pracujący w oddziale tworzą zespół, natomiast sam dyrektor może powołać dodatkowo zespoły wychowawcze, przedmiotowe lub problemowo-zadaniowe^[3].

Pracę klasowego zespołu nauczycieli koordynuje wychowawca klasy. By nadmiernie nie biurokratyzować działań pedagogicznych, najsensowniejszym jest ustalenie, by spotkania nauczycieli odbywały się stosownie do potrzeb. Do zadań klasowego zespołu nauczycielskiego należy przede wszystkim:

• ustalanie zestawu programów nauczania dla danego oddziału oraz jego modyfikowanie w miarę potrzeb;
• opiniowanie, na wniosek dyrektora, autorskiego programu nauczania kształcenia ogólnego;
• współdziałanie w celu przezwyciężania problemów dydaktyczno-wychowawczych uczniów;
• zgłaszanie potrzeby objęcia ucznia pomocą psychologiczno-pedagogiczną;
• przedstawianie wniosków i rekomendacji do pracy szkoły w kontekście wniosków wynikających z realizacji programu wychowawczego i profilaktycznego;
• współpraca z pedagogiem szkolnym i logopedą;
• dokonywanie okresowych ewaluacji funkcjonowania szkoły w wybranych sferach działalności.

Na każdym etapie kształcenia mogą funkcjonować zespoły przedmiotowe, bądź przedmiotowo-ewaluacyjne. Do ich zadań należy w szczególności:

• współuczestniczenie w opracowywaniu narzędzi mierzenia jakości pracy;
• przeprowadzanie we współpracy z dyrektorem badań jakości kształcenia;
• dokonywanie wyboru oraz oceny podręczników umożliwiających optymalną realizację podstawy programowej kształcenia ogólnego;
• dokonywanie okresowych ewaluacji funkcjonowania zespołu w zakresie jakości kształcenia;
• przedstawianie postulatów zmian w wewnątrzszkolnym systemie oceniania;
• wspieranie wewnątrzszkolnego doskonalenia nauczycieli;
• zgłaszanie dyrektorowi zespołu postulatów w zakresie organizacji doradztwa metodycznego, doskonalenia zawodowego oraz dokształcania.

W sytuacji funkcjonowania zespołu szkolno-przedszkolnego, do zadań zespołu nauczycieli wychowania przedszkolnego będzie należało również opiniowanie pomocy dydaktycznych oraz materiałów edukacyjnych w związku z realizacją podstawy programowej wychowania przedszkolnego.

W przedszkolach i zespołach szkolno-przedszkolnych funkcjonować może również zespół wczesnego wspomagania rozwoju dziecka. Podstawę prawną jego działania stanowi rozporządzenie MEN w sprawie organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci[4]. W skład zespołu wchodzą następujący specjaliści: pedagog posiadający kwalifikacje odpowiednie do rodzaju niepełnosprawności dziecka (np. oligofrenopedagog, tyflopedagog, surdopedagog), psycholog, logopeda oraz inni specjaliści – w zależności od potrzeb dziecka i jego rodziny. Do zadań zespołu należy:

• ustalanie na podstawie opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej kierunków i harmonogramu działań w zakresie wczesnego wspomagania dziecka;
• nawiązanie w miarę potrzeby współpracy z instytucjami wsparcia zewnętrznego;
• opracowanie i realizowanie we współpracy z rodziną dziecka indywidualnego programu wsparcia;
• dokonywanie etapowej i sumującej ewaluacji podejmowanych działań.

Zazwyczaj w placówkach oświatowych powoływane są również doraźne zespoły nauczycieli, których misja wygasa wraz z wykonaniem powierzonego zadania.

Praca zespołu interdyscyplinarnego oraz jego ranga uwypuklona jest w kontekście pracy z dziećmi niepełnosprawnymi, niedostosowanymi społecznie i zagrożonymi niedostosowaniem. Zakres zadań placówki w tym zakresie opisuje rozporządzenie ministra edukacji narodowej w sprawie warunków tego typu wsparcia[5].

Podstawowa konstatacja wypływająca z aktu prawnego sprowadza się do obowiązku zapewnienia:

• realizacji zaleceń zawartych w orzeczeniach o potrzebie kształcenia specjalnego;
• adekwatnych warunków do nauki ze względu na indywidualne potrzeby rozwojowe i edukacyjne oraz możliwości psychofizyczne dzieci lub uczniów;
• zajęć odpowiednich ze względu na indywidualne potrzeby rozwojowe i edukacyjne oraz możliwości psychofizyczne dzieci lub uczniów, w szczególności zajęcia rewalidacyjne, resocjalizacyjne i socjoterapeutyczne;
• integracji dzieci lub uczniów ze środowiskiem rówieśniczym, w tym z dziećmi lub uczniami pełnosprawnymi;
• gotowości uczniów do samodzielności w życiu dorosłym.

Zespoły interdyscyplinarne funkcjonujące w obrębie wsparcia konkretnego przypadku, opracowują programy zgodnie z przyjętą metodologią pracy oraz dokonują jego oceny na spotkaniach odbywających się w miarę potrzeb. Co najmniej dwa razy w roku szkolnym, należy dokonać okresowej oceny poziomu funkcjonowania dziecka lub ucznia, w kontekście zastosowanych form pomocy psychologiczno-pedagogicznej.

Okresowa ocena świadczonej w placówce oświatowej, odbywać się powinna w ramach analizy całościowej działalności wychowawczo-dydaktycznej szkół i przedszkoli, w tym pracy wszystkich zespołów nauczycielskich i interdyscyplinarnych. W przypadku oceny elementów oddziaływań wychowawczych ocenie może podlegać:

• trafność wskazanych zagrożeń oraz problemów;
• zakres oddziaływań wychowawczych;
• dobór metod, form i narzędzi pracy wychowawczej;
• stopień spójności programów i strategii funkcjonujących w organizacji;
• stopień realizacji zadań w ramach harmonogramu działań na rok szkolny;
• skuteczność oddziaływań wychowawczych (realizacja zadań ujętych w harmonogramie; ocena pracy nauczycieli, zespołów nauczycielskich, zespołów interdyscyplinarnych, organizacji szkolnych, instytucji wsparcia zewnętrznego);
• wpływ systemu oceniania na poprawę sytuacji wychowawczej;
• zgodność podejmowanych działań z założeniami aktów wyższego rzędu;
• realność.

Pamiętajmy, że sukces edukacyjny i wychowawczy osiągnąć można jedynie poprzez budowanie poczucia wspólnoty – celów, norm i zasad postępowania służących realizacji procesu kształcenia i wychowania ucznia, zgodnie z aktualnym stanem wiedzy i otoczeniem prawnym. Takie podejście podnosi prawdopodobieństwo uzyskania pożądanego wyniku i redukuje ewentualność wystąpienia niepożądanych rezultatów oraz czyni pracę nauczycieli i pedagogów pożyteczną i efektywną.

Akty prawne:

• Rozporządzenie MEN z 30 kwietnia 2013 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U.2013.532).

• Rozporządzenie MEN z 27 sierpnia 2015 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz.U.1270).

• Rozporządzenie MEN z 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz.U.2001.61.624 ze zm.).

• Rozporządzenie MEN z 11 października 2013 r. w sprawie organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci (Dz.U.2013.1257).

• Rozporządzenie MEN z 24 lipca 2015 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym (Dz.U.2015. 1113).

[1] § 3 ust. 1 rozporządzenia MEN z 30 kwietnia 2013 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U.2013.532).

[2] § 24 ust. 1 rozporządzenia MEN z 27 sierpnia 2015 r. w sprawie nadzoru pedagogicznego (Dz.U.1270).

[3] § 14 ust. 1-2 rozporządzenia MEN z 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz.U.2001.61.624 ze zm.).

[4] § 3 ust. 3 rozporządzenia MEN z 11 października 2013 r. w sprawie organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci (Dz.U.2013.1257).

[5] Rozporządzenie MEN z 11 października 2013 r. w sprawie organizowania wczesnego wspomagania rozwoju dzieci (Dz.U.2013.1257).

Marek Misztal