Szkoła uczy i wychowuje. To stare jak zinstytucjonalizowana edukacja twierdzenie. Należy przyznać, że dorobiliśmy się przyzwoitego systemu wsparcia psychologiczno-pedagogicznego dziecka, przy czym, poprawy wymagają zachodzące w placówkach oświatowych procesy grupowe. Niedoceniane w kontekście funkcjonowania zespołów nauczycielskich, uważane za narzucone przez system, dyrektora, różnego rodzaju moderatorów.

Sytuacji takiej sprzyja dążność do nadmiernej formalizacji wszelkiej aktywności w sferze dydaktyczno-wychowawczej, postępująca biurokratyzacja, fiksacja nadzoru pedagogicznego do skupiania się na dokumentach (nie na ludziach i problemach) oraz brak jednoznaczności przepisów prawa oświatowego, przy jednoczesnym spychaniu na dyrektorów i grona pedagogiczne konieczności domyślanie się “co autor miał na myśli”. Powoduje to, że często w szkołach i przedszkolach funkcjonują obok siebie, formalnie autonomiczni w swoich działaniach, nauczyciele, pedagodzy, logopedzi, psycholodzy. Każdy z nich realizuje określone role, kreśli plany, dokonuje okresowych podsumowań, ewaluacji, wskazuje na wnioski i rekomendacje, tracąc jednocześnie możliwość swobodnej wymiany myśli, doświadczeń, wzajemnej pomocy. Tymczasem, racjonalność nakazuje, by wsparcie ucznia odbywało się z wykorzystaniem oczywistego instrumentarium, jakim są codzienne działania nauczyciela i wychowawcy, podstawa programowa wychowania przedszkolnego kształcenia ogólnego, określone sytuacje dydaktyczne i wychowawcze, integracja międzyprzedmiotowa. Dzięki temu powstanie sensowne pole współpracy, a wpisane do planów (wychowawczego i profilaktycznego) treści, zyskają prawdziwych, a nie wyimaginowanych wykonawców. Szkoła natomiast, będzie uczyć i wychowywać. Kanwą tak pojmowanej współpracy jest cytat z załącznika nr 2 do rozporządzenia MEN w sprawie z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół: “Szkolny zestaw programów nauczania, program wychowawczy szkoły oraz program profilaktyki tworzą spójną całość i muszą uwzględniać wszystkie wymagania opisane w podstawie programowej. Ich przygotowanie i realizacja są zadaniem zarówno całej szkoły, jak i każdego nauczyciela”[1].

Otoczenie prawne

Pisząc o otoczeniu prawnym funkcjonowania placówek oświatowych, warto zwrócić uwagę na kilka regulacji, które podkreślają rangę holistycznego ujęcia potrzeb w ramach podejmowanych działań grupowych. Rozporządzenie MEN z 6 sierpnia 2015 r. w sprawie wymagań wobec szkół i placówek nie pozostawia wątpliwości, co do wagi współpracy. Możemy odnaleźć tam jednoznaczne stwierdzenia, iż nauczyciele wspólnie planują przebieg procesów edukacyjnych, współpracują przy ich realizacji i analizują efekty swojej pracy, pomagają sobie nawzajem w ewaluacji, doskonaleniu własnej pracy i realizowaniu procesów edukacyjnych oraz wspólnie rozwiązują problemy. Dodatkowo, zmiany dotyczące przebiegu procesów edukacyjnych następują w wyniku zespołowych ustaleń, łącząc ten proces w ciąg projakościowego cyklu: planowania, organizacji, realizacji, analizy i doskonalenia[2]. W podobnym duchu sprawę funkcjonowania zespołów nauczycielskich opisuje załącznikach do rozporządzenia MEN z 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół. Zgodnie z nim nauczyciele pracujący w oddziale tworzą zespół ustalający oraz modyfikujący zestaw programów nauczania[3]. Do podjęcia działań w ramach zespołu interdyscyplinarnego, zachęca rozporządzenie MEN z 30 kwietnia 2013 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach. Czytamy w nim, iż w przypadku “stwierdzenia, że uczeń ze względu na potrzeby rozwojowe lub edukacyjne oraz możliwości psychofizyczne wymaga objęcia pomocą psychologiczno-pedagogiczną, odpowiednio nauczyciel, wychowawca grupy wychowawczej lub specjalista niezwłocznie udzielają uczniowi tej pomocy w trakcie bieżącej pracy z uczniem”[4] i informują o tym dyrektora szkoły i wychowawcę. Procesy grupowe, które należy wówczas rozpocząć, obejmą: diagnozę, stworzenie planu naprawczego, podjęcie działań wsparcia, ich korelację oraz okresową ocenę. Dotyczy to zarówno przedszkola, jak i szkoły. Również w rozporządzeniu MEN z 24 lipca 2015 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym odnajdziemy wskazanie do zintegrowania działań nauczycieli i specjalistów prowadzących zajęcia z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych[5]. W takich przypadkach, oprócz powołanie zespołu i stworzenie programów działań, będzie dokonywanie okresowej oceny poziomu funkcjonowania dziecka oraz efektywności udzielanej pomocy, a także wprowadzenie koniecznych modyfikacji programu wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym. W przytoczonej regulacji odnajdziemy również wskazanie do zintegrowania działań nauczycieli i specjalistów prowadzących zajęcia z dziećmi o specjalnych potrzebach edukacyjnych.

Projektowanie wsparcia

Projektowanie wsparcia psychologiczno-pedagogicznego w ramach zespołu interdyscyplinarnego, zwłaszcza na pograniczu dydaktyki i wychowania, dobrze służy poprawie jakości pracy szkoły. To tutaj ma szansę zaistnieć spory potencjał problemów i konfliktów wymagających fachowej interwencji. Wydaje się, że działaniom tym należy nadawać właściwą rangę i włączać w szersze procesy programowania pracy palcówek oświatowych. Dobrym sposobem zaangażowania poszczególnych edukacji w działania na rzecz rozwoju dziecka jest integracja treści programowych w procesie przezwyciężania pojawiających się problemów. W tym przypadku lider działań (np. pedagog) występuje jako koordynator i integrator. Dla przykładu, w obrębie prowadzonej w szkole działalności profilaktycznej w celu przeciwdziałania narkomanii można wyeksponować treści promujące zdrowy styl życia. Rozporządzenie MEN z 18 sierpnia 2015 r. w sprawie zakresu i form prowadzenia w szkołach i placówkach systemu oświaty działalności wychowawczej, edukacyjnej, formacyjnej i profilaktycznej w celu przeciwdziałania narkomanii dość precyzyjnie określa zadania szkoły w zakresie promocji zdrowia:

• zdobycie przez ucznia wiedzy i umiejętności pozwalających na prowadzenie zdrowego stylu życia i podejmowania zachowań prozdrowotnych,
• zbudowanie równowagi i harmonii psychicznej,
• kształtowanie postaw sprzyjających wzmacnianiu zdrowia własnego i innych ludzi,
• kształtowanie środowiska sprzyjającego rozwojowi zdrowia,
• osiągnięcie właściwego stosunku do świata, poczucia siły, chęci do życia i witalności,
• kształtowanie postawy otwartości w życiu społecznym, opartej na umiejętności samodzielnej analizy wzorów i norm społecznych oraz ćwiczeniu umiejętności wypełniania ról społecznych;
• zdobycie konstruktywnego i stabilnego systemu wartości, w tym docenienie znaczenia zdrowia oraz poczucia sensu istnienia[6].

Odnajdziemy je m.in. w podstawie programowej edukacji wczesnoszkolnej oraz przedmiotów II etapu kształcenia, m.in. wychowania przedszkolnego, przyrody, historii i społeczeństwa.

Tab. Treści programowe promujące zdrowy styl życia

Źródło: opracowanie własne

Wzmacniając walor wsparcia psychologiczno-pedagogicznego, w procesie integracji można wzbogacić przekaz działań zaradczych poprzez wykorzystanie elementów wiedzy oraz umiejętności zdobytych na różnych przedmiotach. Dzięki temu uczeń poznaje różne aspekty wybranego problemu, co pozwala na budowanie obrazu całości. Można również integrować działania zespołu wokół określonej kompetencji, np. otwartości na odmienność, asertywności, szacunku dla własnego ciała. Wreszcie efektywna może okazać się integracja wokół problemu, niepokojącego wydarzenia. Sprzyjającymi formami organizacyjnymi działań integracyjnych mogą być m.in.: projekty edukacyjne i kampanie społeczne.

Przegląd form, metod i technik przydatnych w projektowaniu wsparcia

Realizacja procesu wsparcia psychologiczno-pedagogicznego rozpoczyna się od wskazania celu etapowego. Następnym krokiem jest określenie celów operacyjnych i przyporządkowanie im określonych aktywności. Wdrażanie wychowanka do rozwiązywania pojawiających się problemów, w ramach konkretnych sytuacji wychowawczych wymaga właściwego doboru form, metod i technik, czy też środków oddziaływań wychowawczych. W końcowym etapie następuje porównanie osiągniętych efektów, z kryteriami sukcesu.

Pojęcie formy wychowania można ująć jako działania sprzyjające przejawianiu przez wychowanka lub grupy wychowanków określonych aktywności. Forma odnosi się więc raczej do sposobu organizacji procesu wychowawczego. Podział form wychowania wyznaczają dwa kryteria: przedmiot aktywności wychowanka oraz relacje interpersonalne jakich doświadcza uczeń podczas podejmowanych działań.

Forma poznawcza polega na zdobywaniu, pogłębianiu, utrwalaniu i przetwarzaniu wiedzy oraz wykorzystywaniu jej w przezwyciężaniu problemów wychowawczych. Forma wytwórcza polega na angażowaniu dziecka w proces wytwarzania dóbr, np. w ramach spółdzielni uczniowskich. Pośrednio sytuacja sprzyja rozwijaniu m.in. samokontroli i odpowiedzialności. Forma twórcza opiera się na wdrażaniu ucznia do działań twórczych. Forma recepcyjna polega na organizowaniu sytuacji, w których uczeń poddawany jest oddziaływaniom wywołującym przeżycia uczuciowe. Istotą formy usługowo-opiekuńczej jest wprowadzanie wychowanka w sytuacje, w których odpowiada on za innych – ludzi lub zwierzęta. Formy: zabawowo-rozrywkowa oraz sportowo-turystyczna sprzyjają wprowadzaniu ucznia do organizacji przedsięwzięć sportowych, turystycznych i rozrywkowych na rzecz innych. Forma indywidualną polega na takim zorganizowaniu sytuacji, w której uczeń działa samodzielnie, w oderwaniu od innych osób. Organizacja działań indywidualnych może być stosowana między innymi w braku dojrzałości i otwartości na współpracę zespołową. Forma zespołowa bowiem otwiera wychowanka na kwestie dobra wspólnego oraz odpowiedzialności za efekty pracy w grupach – małych i dużych^[7].

Metoda to sposób planowego postępowania mającego doprowadzić do założonego wcześniej celu. W ujęciu Wincentego Okonia, metoda jest to „systematycznie stosowany sposób postępowania wychowawczego, zmierzający do wywołania u wychowanków takiej działalności […] własnej, jaka jest w stanie doprowadzić do pożądanych zmian w ich osobowości”^[8]. Idąc tropem rozumowania Okonia, dobór metod wychowawczych zależy od nakreślonego ideału wychowawczego i przyjętych celów, jak również uwarunkowań i sytuacji, w której przebiega proces wychowawczy^[9].

Metoda modelowania czyli metoda przykładu, może być skutecznie wykorzystywana w celu kształtowania u uczniów pożądanych nawyków bezpiecznych zachowań podczas wycieczek szkolnych, (np. wchodzenie i wychodzenia do autobusu i różnego rodzaju pomieszczeń publicznych, zachowanie na szlaku turystycznym, spożywanie posiłków, poszanowanie zasobów przyrodniczych i kulturowych, relacje międzyludzkie) podczas których nauczyciel poprzez osobisty przykład wdraża uczniów do zdrowego stylu życia^[10].

Metoda zadaniowa polega na powierzaniu wychowankom konkretnych zadań, które sprzyjają pojawieniu się pozytywnych zmian. Powierzanie uczniom funkcji dyżurnych klasowych lub asystentów nauczyciela podczas zajęć lekcyjnych lub dodatkowych kształtuje poczucie współodpowiedzialności za działanie oraz uczy przydatnych i pożytecznych zachowań. Podobną funkcję mogą mieć zorganizowane zajęcia wspomagające uczniów w nauce w ramach koleżeńskich zespołów wsparcia^[11].

Metoda perswazyjna zasadza się na przekonaniu o konieczności uświadomienia u wychowanka jego powinności i obowiązków wobec otaczającego świata. Stosowana zazwyczaj w sytuacji konieczności przekonania ucznia do zmiany postawy lub niepożądanych zachowań w odniesieniu do koleżanek i kolegów bądź też w stosunku do wymagań stawianych przez szkołę^[12].

Metoda nagradzania nazywana jest też metodą wzmacniania pozytywnego. Wzmacnia pozytywnie u uczniów postawy i zachowania pożądane w warunkach szkolnych (w przypadku pomocy słabszym i młodszym uczniom, oddania znalezionej rzeczy, osiągnięcia edukacyjnego). Dodatkowym walorem nagradzania na forum klasy i szkoły jest promocja pozytywnych wartości, takich jak pracowitość, rzetelność, bezinteresowność, punktualność. Nagradzanie dzieci za osiągnięcia sportowe, artystyczne, edukacyjne, dodatkowo wzmacnia więzi szkoły ze środowiskiem rodzinnym i społecznym ucznia^[13].

Metoda karania zwana również metodą wzmacniania negatywnego, służy modyfikacji niepożądanych społecznie i moralnie zachowań. Zachowania niebezpieczne wśród uczniów, często wymagają natychmiastowej reakcji w formie upomnienia ustnego lub chwilowej izolacji dziecka. Poczucie nieuchronności kary i jej adekwatność w stosunku do przewinienia zazwyczaj odnoszą spodziewane efekty. Jednak po zastosowaniu kary należy zastosować działania zmierzające do wyeliminowania przyczyn niepożądanych zachowań ucznia^[14].

Metody oddziaływań grupowych, mogą przełamywaniu m.in. negatywnych stereotypów społecznych. Angażowanie chłopców i dziewcząt w działania zespołowe utrwalają zasady równościowe. Metody grupowe pomagają w osiąganiu kompromisów w sytuacji konieczności podjęcia decyzji dotyczących wszystkich uczniów, przy braku jednomyślności (organizacja wycieczki szkolnej, spotkania klasowego)^[15].

Na tej części pracy pragnę zwrócić uwagę na znajdującą się na styku wychowania i kształcenia szkolnego metodę kształcenia emocjonalno-motywacyjnego. Metoda ta, w szczególny sposób wykorzystywana jest na takich przedmiotach jak: historia, język polski, plastyka czy muzyka. Zasadza się ona na przekonaniu, iż „emocje są szybsze niż procesy intelektualne”^[16]. Pewnym ideałem wychowawczym występującym w tak ujętym celu kształcenia szkolnego jest osiągnięcie harmonii emocji i poznania.

Techniki wychowawcze to sposoby postępowania wychowawczego, opisane w formie konkretnych działań. Zazwyczaj wiąże się je z jedną lub kilkoma metodami wychowawczymi. Klasyfikacja Łobockiego wskazuje na kilka podstawnych grup technik: wymiany opinii, dramatyzacji, wzmocnienia pozytywnego i negatywnego, oddziaływań niewerbalnych oraz organizowania czasu wolnego.

Techniki wymiany opinii mają na celu pogłębienie współdziałania wychowanków i ich lepsze poznanie. Jedna z technik w tej grupie, która jest dobrze znana wychowawcom, to „burza mózgów”. To technika, która umożliwia między innymi wybieranie sposobów rozwiązywania jakiegoś problemu, np. dotyczącego relacji międzyludzkich takich jak: przyjaźń, miłość, zakochanie. Podczas pracy tą metodą należy pamiętać o przestrzeganiu zasady, że żaden z pomysłów nie może być krytykowany, wyśmiewany lub oceniany przez innych oraz zgłaszane pomysły grupa powinna wspólnie rozpatrywać, opracowywać i hierarchizować^[17].

Techniki oparte na dramatyzacji odwołują się do organizowania akcji scenicznych. Jedną z technik w tej grupie jest technika dramy. Wykorzystuje spontaniczność zachowań charakterystyczną dla ludzi młodych, skłonnych do zabawy, naśladownictwa innych, odgrywania innych. Istotą techniki jest działanie uczestników działań, którzy wchodzą w rolę i wczuwają się w dylematy przedstawionej postaci^[18].

Techniki wzmocnienia pozytywnego i negatywnego mają za zadanie wzmacnianie postaw i zachowań pożądanych i niwelowanie lub minimalizowanie zachowań nagannych i niepożądanych. Zaliczamy do nich m.in.: nagradzanie, kontraktowanie, karanie, upomnienie, izolację^[19].

Techniki oddziaływań niewerbalnych odwołują się do angażowania wychowanka miedzy innymi w działania uzewnętrzniające przeżycia (np. technika ekspresji plastycznej). Te technika wymagają jednak solidnego przygotowania merytorycznego wychowawcy lub współpracy z instytucją zewnętrznego wsparcia^[20].

Technika organizowania czasu wolnego stosowane są w odniesieniu do czasu wolnego wychowanków. Pozwalają one poznać ucznia w sytuacjach nietypowych. Wiąże sieje zazwyczaj z opisanymi wcześniej formami usługowo-opiekuńczymi, zabawowo-rozrywkowymi i sportowo-turystycznymi oraz metodami zadaniowymi^[21].

Dlaczego warto?

Dlaczego warto doskonalić procesy grupowe w szkole? Bo to przyszłość edukacji. W praktyce szkolnej, to jeden z lepszych sposobów na optymalizację oddziaływań psychologiczno-pedagogicznych i na pełne wykorzystanie potencjału organizacji. Należy jedynie dążyć do zdjęcia z realizowanych form wsparcia odium wynikającego z nadmiernej biurokracji i formalnych ram narzuconych przez nieformalne regulacje technokratów wszystkich szczebli decyzyjnych. Ważna jest również profesjonalizacja pracy, budowanie samoświadomości po stronie kadry pedagogicznej oraz wyjście poza schemat planów pracy dydaktycznej. Pamiętajmy, że przedszkole i szkoła to nie tabelka eksela, tylko żywy organizm, wymagający szybkich, codziennych działań.

Literatura

• Konarzewski K., O wychowaniu w szkole, [w:] Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela, pod red. K. Kruszewskiego, PWN, Warszawa 1992.
• tenże, Podstawy teorii oddziaływań teorii wychowawczych, PWN, Warszawa 1982.
• Łobocki M., Teoria wychowania w zarysie, Impuls, Kraków 2010.
• Muszyński H., Zarys teorii wychowania, PWN, Warszawa 1981.
• Niemierko B., Kształcenie szkolne. Podręcznik skutecznej dydaktyki, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007.
• Okoń W., Nowy słownik pedagogiczny, Żak, Warszawa 2001.
• tenże, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Żak, Warszawa 2003.

Akty prawne:

• Rozporządzenie MEN w sprawie z dnia 27 sierpnia 2012 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U.2012.977).
• Rozporządzenie MEN z 6 sierpnia 2015 r. w sprawie wymagań wobec szkół i placówek (Dz.U.2015.1214).
• Rozporządzenie MEN z 21 maja 2001 r. w sprawie ramowych statutów publicznego przedszkola oraz publicznych szkół (Dz.U.2001.61.624 ze zm.).
• Rozporządzenie MEN z 30 kwietnia 2013 r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz.U.2013.532).
• Rozporządzenie MEN z 24 lipca 2015 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych, niedostosowanych społecznie i zagrożonych niedostosowaniem społecznym (Dz.U.2015. 1113).
• Rozporządzenie MEN z 18 sierpnia 2015 r. w sprawie zakresu i form prowadzenia w szkołach i placówkach systemu oświaty działalności wychowawczej, edukacyjnej, formacyjnej i profilaktycznej w celu przeciwdziałania narkomanii (Dz.U.2015.1249).

[1] Dz.U.2012.977.

[2] Dz.U.2015.1214.

[3] Dz.U.2001.61.624 ze zm.

[4] Dz.U.2013.532.

[5] Dz.U.2015. 1113.

[6] Dz.U.2015.1249.

[7] H. Muszyński, Zarys teorii wychowania, PWN, Warszawa 1981, s. 276-300.

[8] W. Okoń, Nowy słownik pedagogiczny, Żak, Warszawa 2001, s. 235-236.

[9] Por. K. Konarzewski, O wychowaniu w szkole, [w:] Sztuka nauczania. Czynności nauczyciela, pod red. K. Kruszewskiego, PWN, Warszawa 1992, s. 36.

[10] M. Łobocki, Teoria wychowania w zarysie, Impuls, Kraków 2010, s. 182-188.

[11] Ibid., s. 188-196.

[12] Ibid., s. 196-199.

[13] Ibid., s. 199-204.

[14] Ibid., s. 204-208.

[15] Ibid., s. 208-219.

[16] B. Niemierko, Kształcenie szkolne. Podręcznik skutecznej dydaktyki, Wyd. Akademickie i Profesjonalne, Warszawa 2007, s. 208-210. Por. W. Okoń, Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej, Żak, Warszawa 2003, s. 289.

[17] Łobocki, op. cit., s. 223-233.

[18] Ibid., s. 233-239.

[19] Ibid., s. 238-244.

[20] Ibid., s. 244-247.

[21] Ibid., s. 247-253.